O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti qo’lyozma huquqida udk hotamova iroda ibrohimovna

Endosentrik 
(endo–ichida) qo’shma so’zlar – bunday qo’shma so’zlar ikki 
mustaqil morfemadan tashkil topgan bo’lib, yangi ma’no beradi. Ammo farqli 
tomoni shundaki, komponentlar bir–birini aniqlashtirib kelishi kerak. Endosentrik 
qo’shma so’zlarda bosh (head) so’z aniqlanmish, tobe so’z (determinant) 
aniqlovchi vazifasida keladi. Odatda bular ikki xil usul yasaladi. 1-chi tobe so’z 
hokim so’zdan oldin kelishi va 2–si hokim so’z qo’shma so’z komponentida 
birinchi so’z bo’lishi. Odatda tobe komponent o’zidan oldin yoki keyin kelgan 
bosh elementni ma’nosini ravshanlashtirib konkretlashtiradi. Bunda e’tibor bosh 
qismga qaratiladi.
Qiyoslanayotgan har ikkala tilda ham bu hodisa qo’shma ot tarkibida ko’p 
uchraydi. Masalan: 
back door – orqa eshik, front door – asosiy kirish eshigi
. 
Door
– aniqlanmish bo’lib, 
back
va 
front
uning aniqlovchisi hisoblanadi va aynan 
qanday 
door
(eshik) ekanligini aniqlashtirib kelyapti.
O’zbek tilida bular aynan mos kelmasada, qisman o’xshaydi. Misol uchun: 
yotoqxona – yotish uchun mo’ljallangan xona, mehmonxona – mehmonlar uchun 
ajratilgan xona, oshxona – ovqat pishirishga mo’ljallangan xona.
Bosh so’z “xona”, tobe so’z esa shu xonani qanday ekanligini bildiruvchi ot 
so’z turkumidagi so’zlardir. Tobe so’zlar birinchi qimsda kelgan bo’lsada, ular 
qo’shma so’zning so’z birikmasi va sodda so’z bo’lib qolmasligini ta’minlab 
beruvchi eng muhim omil sanaladi. Ikkinchi turida xuddi qoidalardagidek birinchi 

---

bosh so’z, keyin tobe so’z keladi. Masalan: 
bookcase – kitoblar javoni, bookshop – 
kitoblar do’koni.
Xulosa qiladigan bo’lsak, komponentlar ma’nosining yig’indisidan yangi 
ma’no berishi endosentrik qo’shma so’z deyiladi. 
Ekzosentrik 
qo’shma so’zning ma’nosi komponentlar o’rtasidagi ma’nodan 
tushunilmaydi. Bu yerda mantiqiy bog’lanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu 
termin ilk marotaba Blumfild tomonidan Sanskritlar grammatikasida “bahuvrihi” 
deb tanishtirilgan. Tilshunoslar fikriga ko’ra esa ekzosentrik qo’shma so’zlar to’liq 
yoki qisman idiomali bo’ladi. R. Benezesning fikricha esa bu jarayonda 
metaforikal aloqa yaratish jarayoni eng ustuni hisoblanadi (Benezes, 2006, b. 241). 
Ekzosentrik qo’shma so’zlarga misollar beradigan bo’lsak, 
redneck
– qizil 
bo’yin emas, balki qishloqilik qasshoq odam ma’nosida. Demak, komponentlar 
o’rtasida to’liq ma’no yo’qolgan bo’lib, yangi ma’no beryapti. O’zbek tilida:
qizilishton
– kiyimi qizil bo’lgan emas, balki qush nomi bo’lib, oyoqlarining rangi 
qizil bo’lgani uchun shunday atalgan va qisman ma’noli ekzosentrik qo’shma so’z 
hisoblanadi.
Biz yuqorida qo’shma so’zlarning komponentlari va farqlari haqida alohida 
to’xtalib o’tdik. Endi esa qiyoslanayotgan har ikkala tilda qo’shma so’zlarning so’z 
turkumlari bo’yicha turlarini berib o’tish maqsadga muvofiqdir.
Ingliz va o’zbek tillarida qo’shma so’zlar turini quyidagi jadvalda 
ko’rishimiz mumkin [qarang: jadv. 1.2].