O’zbekiston aloқa axborotlashtirish agentligi

Fikriy, ideal eksperimentlar modelli eksperimentlarning alohida turidir. Matematikada, tabiiy, texnikaviy, iqtisodiy va gumanitar fanlarda fikriy eksperiment metodidan keng foydalaniladi. U fikriy eksperimental vaziyatlar (real eksperiment shartlarining analoglari, modellari)ni tadqik qilishning o’ziga xos umumilmiy usulidir. Fikriy eksperimentga nisbatan ijodiy yondashuv shundan iboratki, eksperimental vaziyat fikriy, ideal eksperiment jarayonida o’rganilayotgan ob’ektning noma’lum yoki yaxshi o’rganilmagan xossalari va jihatlari namoyon bo’ladigan tarzda yuklanadi. Fikriy eksperimentning maqsadi - o’rganilayotgan ob’ektning yangi jihatlari va xossalarini kashf etish. Bunday eksperimentlarda olimning tasavvuri, fantaziyasi katta rol o’ynaydi, ular eksperimental laboratoriyalarning real sharoitlarida yaratish mumkin bo’lmagan ideal, xayoliy sharoitlarni ijodiy yaratish imkonini beradi.

Pul miqdoriy nazariyasi iqgisodiy tadqiqotlarda o’tkaziladigan fikriy eksperimentga misol bo’la oladi. Fikriy eksperiment o’tkazib, mazkur jamiyatda ma’lum davrda M o’rtacha pul miqdori muomalada bo’lishining har xil ijtimoiy-iqtisodiy shartlarini modellashtirib va o’zaro taqqoslab, u quyidagi bog’liqlikni keltirib chiqaradi:

,

bu erda: M – pulning o’rtacha miqdori; V – aholining daromadlari aylanmasida pulning muomalada bo’lishi tezligi; R – tovar va xizmatlar narxlarining indeksi; Q – yalpi yoki sof milliy maxsulot jismoniy xajmining ko’rsatkichi. Bu fikriy eksperiment iqtisodiyotda ob’ektning (bu erda ob’ekt – butun jamiyat) M, V, R, Q iqtisodiy o’lchamlari o’rtasidagi muntazam, takrorlanuvchi, qonuniy (aynan - chiziqli) bog’liqlikni aniqlash imkonini berdi.

Ideallashtirilgan eksperiment har xil shartlar qo’yish yo’li bilan o’rganilayotgan hodisani turli murakkab holatlardan ajratish va hodisani «sof ko’rinish»da o’rganish imkonini beradi. Buning natijasida yangi bilim olinadi va empirik qonuniyatlar aniqlanadi.

Insonning ham ijodiy-amaliy, ham bilish faoliyatiga mansubligi eksperimentning muhim epistemologik xususiyatidir. Eksperimentning maqsadi – ilmiy bilimni o’stirish. Eksperimentni rejalashtirish va o’tkazish, uning natijalarini analizdan o’tkazish va qayta ishlash - olimlarning ijodiy, amaliy faoliyatining yorqin misolidir. Eksperimentning ijodiy-amaliy va bilishga oid jixatlari bir-biri bilan chambarchas bog’liq, bir-birini belgilaydi, nazarda tutadi va to’ldiradi, uzviy birlik-eksperimental vaziyatni vujudga keltiradi. Hozirgi vaqtda eksperimental metoddan sostiologik va iqtisodiy tadqiqotlarda keng foydalaniladi. Bu erda u ham bilish metodi, ham murakkab, jo’shqin ijtimoiy-iqgisodiy tizimlarni maqbullashtirish metodi bo’lib xizmat qiladi.