O’zbekiston aloқa axborotlashtirish agentligi

3. Iqtisodiy tadqiqotlarda ilmiy-eksperimental usuldan foydalanish.

Iqtisodiyot – odamlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va taqsimlash borasidagi xo’jalik faoliyatini o’rganuvchi fan. «Iqtisod» atamasi (grekcha oikonomike), yuqorida kayd etib o’tganimizdek, Aristotel tomonidan kiritilgan va so’zma-so’z tarjimada «uy xo’jaligi yuritish qonunlari» degan ma’noni bildirgan. Ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy maqsadlari jamiyat barqarorligi va ravnaqini ta’minlashi zarur. Bozor buning samarali vositalaridan biri bo’lib, uning ijtimoiy-iqtisodiy roli tovarlar, xizmatlar va pullarni ayirboshlash yo’li bilan odamlarning ehtiyoj va talablarini qondirishdan iborat. Iqtisod nazariyasi jamiyatni rivojlantirish usullari va yo’llarini ishlab chiqadi. Jamiyat insonning o’sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun cheklangan tabiiy xom ashyo resurslaridan puxta va samarali foydalanishi kerak.

Iqtisodiy tadqiqotlar o’tkazish ilmiy tadqiqotning har xil usullari, shu jumladan iqgisodiy eksperimentdan ijodiy foydalanish va ularni uyg’unlashtirishni nazarda tutadi.

Kembrijlik iqtisodchi Jon Meynard Keyns 1929 yilgi Buyuk iqtisodiy depressiyaning ayanchli tajribasini analizdan o’tkazib, o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» nomli mashhur kitobida (1936 yil) iqtisodiy hayotga davlatning faol aralashishi orqali iqtisodiy inqirozdan chiqish uchun bozor iqtisodini safarbar etish yo’llarini taklif qildi. Keynsning fikricha, davlat iste’mol va investistiyalarni - hatto sun’iy yo’l bilan bo’lsa ham - rag’batlantirishi kerak. Odamlar tovarlar sotib olishi va pullarini sarflashi lozim, shunda talab ishlab chiqarishning o’sishiga olib keladi, bu esa ish joylari va investistiyalarning ko’payishiga olib keladi, bu, o’z navbatida, iste’mol qilish va ishlab chiqarishning yanada o’sishiga ko’maklashadi. Iste’molchilarga kreditlar berish, iqtisodga davlat tomonidan investistiyalar qilish o’layotgan iqtisodga jon baxsh etishga, bandlik darajasini ko’tarishga qodirdir.

Keyns g’oyalari, mohiyat e’tibori bilan, ulkan iqtisodiy eksperiment edi. Iqtisod va siyosatdagi «yangi kurs» muallifi AQSh prezidenti F.D.Ruzvelt mazkur g’oyalarni 1930-40 yillarda ro’yobga chiqardi va mamlakatni inqirozdan olib chiqdi.

Boshqa bir hozirgi zamon iqtisodchisi Fridrix fon Xayek J.Keynsga opponentlik qildi. Keynsdan farqli o’laroq, fon Xayek iqtisodiy liberalizm g’oyalarini himoya qildi: davlat iqtisodni nazorat qilishdan to’liq bosh tortishi, bozorning faoliyatiga aralashmasligi kerak. Fon Xayekning fikricha, qattiq bozor raqobati sharoitlarida mustaqil iqtisodiy qarorlar qabul qilish, bu qarorlar uchun to’la moliyaviy va xuquqiy javobgar bo’lish - xar qaysi tadbirkor, biznesmen, firma yoki korporastiya ongli ravishda amalga oshiruvchi iqtisodiy eksperimentning moxiyati ana shunda. Bunday eksperiment negizida tadbirkorning tavakkali, uning irodasi, bilimlari, muvaffaqiyatga ishonchi yotadi, kimning biznesi qolishi, kim raqobatga dosh berolmay, kasodga uchrashini bozor va raqobat xal qiladi. Nima bo’lganda ham, bozor sharoitlarida shaxs tavakkaliga ish yuritadi, bunda uning xarakatlarining ijobiy oqibatlari xam, salbiy oqibatlari xam bevosita uning o’ziga ta’sir etadi. Shuning uchun xam u mavjud barcha axborotni e’tiborga olishi, o’z bilimi, tajribasi, qobiliyatidan raqobat kurashida g’alaba qozonish va bozorda ravnaq topish uchun foydalanishi kerak.

Iqtisodiy tadqiqotlarda pragmatik metod asosiy metod xisoblanadi. Qiymatning mexnat nazariyasiga asosan (A.Smit, D.Rikardo), tovar qiymati unda mujassamlashgan mehnat demakdir. Mexnatning tabiati qanday talqin qilinmasin, tovarlarda ularning o’zini o’rganib, tovar ishlab chiqaruvchilarning maqsadlari, manfaatlari, ehtiyojlariga murojaat etmasdan, u yoki bu usulda aniqlash mumkin bo’lgan nimadir borligi nazarda tutiladi. Ammo bu nimanidir aniqlashga bo’lgan barcha urinishlar natija bermaydi. Tovar qiymatiga nisbatan pragmatik yondashuvgina qiymat haqida qimmatning tur xili sifatida gapirish, bu bilan qiymat muammosini muayyan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar darajasidan falsafiy aksiologiya abstrakstiyalari darajasiga ko’tarish imkonini beradi.

Iqtisodiy eksperimentda tovarlarning qiymatini hisoblashda pragmatik yondashuv, ayniqsa, katta samara beradi. Tovar qiymati dialektik qarama-qarshiliklar tajassumidir: unda tovar ishlab chiqaruvchining o’z tovarini sotib, undan imkon qadar katga daromad ko’rishga intilishi va iste’molchining mazkur tovar uchun imkon qadar kam mablag’ to’lashga intilishi o’z ifodashni topadi. Shuning uchun ham tovar qiymati va narxi eksperiment mohiyati va qarama-qarshiliklar birligining amaliy faktidir.

Hozirgi zamon mustaqil, demokratik O’zbekiston jamiyatida respublika 1991 yilda o’z davlat mustaqilligini qo’lga kiritgan paytdan e’tiboran sovet davridagi ma’muriy-buyruqbozlik, taqsimlovchi, rejali iqtisoddan erkin bozor iqtisodiga o’tish bo’yicha qiziqarli iqtisodiy eksperiment o’tkazilmoqda. O’zbekiston Prezidenti I.Karimov o’z asarlarida iktisodiy islohotlarning asosiy maqsadi kelajagi buyuk davlat qurish ekanligini e’lon qildi va asoslab berdi. Mazkur ulug’vor vazifani muayyanlashtirib, u Oliy Majlisning IX sessiyasida qilgan «O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari» nomli ma’ruzasida shunday deb qayd etdi: «O’tgan davrda xayotning muhim tomonlarini erkinlashtirishning qonunchilik negizini mustahkamlash, fuqarolarning huquq va erkinliklari sohasida zarur kafolatlarni muvofiq ravishda ta’minlash, davlat tuzilishini demokratlashtirish, bozor islohotlarini chuqurlashtirish, shaxsiy mulkni va tadbirkorlarning manfaatlarini, o’rta va kichik biznesni ximoya qilish bo’yicha muayyan chora-tadbirlar amalga opshrildi»¹.

O’zbekiston iqtisodini bozor munosabatlarigaasta-sekin, bosqichma-bosqich, tadrijiy o’tkazish bo’yicha ulkan iqtisodiy eksperiment iqtisod sohasida insonga, uning extiyojlarini qondirishga, turmush darajasini yaxshilashga yo’naltirilgan sinovlar, eksperimentlar majmuini tashkil etadi.

Iqtisodiy eksperimentlar va islohotlarning bu tizimiga shu jumladan quyidagi elementlar kiradi:

• 
  iqtisodiyotning agrar sektorida fermer xo’jaliklarini tashkil etish;
  
• 
  ishlab chiqarish sektorini xususiylashtirish;
  
• 
  korxonalarni akstiyalashtirish;
  
• 
  samarali ishlaydigan xususiy banklar tarmog’ini tashkil etish;
  
• 
  iqtisodiyotning real tarmoqlariga chet el sarmoyasi va investistiyalarini jalb etish;
  
• 
  chet ellik xamkorlar bilan qo’shma korxonalar tashkil etish (engil avtomobillar ishlab chiqaruvchi «O’zDEU» korxonasi buning yorqin misolidir);
  
• 
  kichik va o’rta biznes sohasida MChJ (masuliyati cheklangan jamiyatlar), YoAO va OAO (yopiq va ochiq akstiyadorlik jamiyatlari) tashkil etish;
  
• 
  raqobatbardosh maxsulotlar (oltin, samolyotlar, avtomobillar, televizorlar, kompyuterlar, tamaki, oziq-ovqat maxsulotlari va hokazolar) bilan jahon bozoriga chiqish.
  

Ko’rsatilgan elementlar va sxemalarning xar biri, mohiyat e’tibori bilan, iqgisoddagi eksperiment shaklidir.

Iqtisodiy, ijtimoiy eksperimentlarning o’ziga xos xususiyati shunday bir gnoseologik vaziyatda mujassamlashganki, bunda jamiyat ijtimoiy bilishning ham ob’ekti, ham sub’ekti sifatida o’zini o’zi anglab etadi.

Iqgisodiy eksperiment jarayonida inson atrof-olamni, iqtisodiy turmush sharoitlarini o’zgartiradi, shu bilan bir vaqtda, bozor iqtisodiyotining jo’shqin, muttasil o’zgaruvchi turmush sharoitlariga moslashib, o’zi ham o’zgaradi. Bunday sharoitlarda eksperimentchidan iqtisodiyotda eksperiment o’tkazish va uning natijalarini o’rganishda halollik, vijdonlilik, prinstipiallik va to’la ob’ektivlik kutish kerak. Iqtisodiy eksperiment ma’lum ijtimoiy buyurtmani bajaradi - u jamiyatimiz fuqarolarining turmush darajasi va iqtisodiy farovonligini real oshirishga nisbatan u yoki bu nazariy qarashlarni tasdiqlashi yoki inkor etishi lozim.