O’zbekiston aloқa axborotlashtirish agentligi

2. Eksperimentning turlari.

Ilmiy eksperimentning istalgan turi hodisalarning o’rganilayotgan sohasiga olimlarning ijodiy, faol, izchil aralashishi, narsalarning tabiiy holatini ataylab, rejaga binoan o’zgartirish, eksperiment ob’ektini maxsus nazarda tutilgan sharoitlarga qo’yish bilan bog’liq. Bu bilan tadqiqotchilar ob’ektni o’zining yangi, tabiiy xolatda kuzatilmaydigan xossalarini namoyon etishga majbur qiladi. Eksperiment shartlarini u yoki bu yo’nalishda o’zgartirib, eksperimentchi kuzatilayotgan xossalarning o’zgarish tendenstiyasini aniqlaydi va shu asno ob’ektning turli vaziyatdagi xulq-atvorini tavsiflovchi boy material oladi.

Olim u yoki bu eksperimentni o’tkazib, atrof-olam parchalari – ilmiy tadqiqot ob’ektlari bilan ijodiy eksperiment o’tkazib, hodisalarning mazkur sohasi haqida o’zida mavjud axborotga tayanadi, eksperiment o’tkazish usullari va muayyan yo’llarini tanlashda ana shu axborotdan kelib chiqadi. Har bir muayyan eksperiment ma’lum vazifani, ilmiy muammoni hal qilish maqsadida o’tkaziladi. O’tkazish shartlariga va qo’yilgan maqsadlarga qarab tabiiy va fikriy, real va ideal, parallel va izchil, ko’p karra o’tkaziladigan, modelli eksperimentlar tafovutlanadi.

Jumladan, ovqat kelishidan oldin jiringlagan qo’ng’iroqqa itning reakstiyasini o’rgangan I.P.Pavlovning tadqiqotlari real, tabiiy eksperimentga misol bo’lib xizmat qiladi. Olim hayvonlarda shartli refleks hosil bo’lishi mexanizmini aniqlashni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi.

Kosmik stanstiya bortida va er sharoitlarida bir xil ob’ektlar ustida birvarakay o’tkaziladigan sinovlar parallel eksperimentlarga misol bo’lib xizmat qilishi mumkin. Mazkur sinovlarning natijalarini taqqoslash ob’ektning xossalari va xulq-atvoriga kosmos sharoitlari (vaznsizlik, radiastiyaning kuchayishi, chuqur vakuum, temperaturalarning keskin o’zgarishi va boshqalar)ning ta’sirini aniqlash imkonini beradi.

U yoki bu sabablarga ko’ra, masalan, iqtisodiy sabab — sarf-xarajatlar qiymatining yuqoriligi tufayli ob’ektning o’zi bilan eksperiment o’tkazishning iloji bo’lmasa, u ob’ektning real yoki nazariy modeli ustida eksperiment bilan almashtiriladi. So’nggi vaqtda kompyuterda modellashtirish usuli, ayniqsa, keng tarqaldi.