O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti sociallaq pa’nler kafedrasi

10-тema. Били7 теориясы. 
Жоба` 
l. Гносеологияны4 п1ни.
w. Били7ди4 формалары. 
e. Гносеологияда шынлы3 проблемасы. 
!дебиятлар. 
И.Рахимов. «Фалсафа» Т. looi 
Фалсафа Т.,looo 
Основы философий Т.,looi 
Адам болмысы 5зин 3орша2ан болмыс пенен тиккелей 81м мудамы байланыста болады. 
Били7 искерлигин адамны4 5мир с6ри7, жаса7, усылыны4 контекстинде, адам 5мирини4 з1р6рли 

---

144 
элементи сыпатында 3ара7 керек. Били7 адамны4 5мирине енискен, оны4 минез-3улы3, искерлик, 
м1п 81м талаплары менен ажыралмас байланыста.
Били7ди4 7азыйпасы 81м ма3сети` шынлы33а жети7. Антиклик философияда а3 софистлер 81м 
Сократ биринши рет адамны4 т1бият3а 3атнасына байланыслы, субьектти4 обьектке 3атнаслары, 
оларды4 болмыс3а 3атнасы м1селесин д6нья2а к5з-3араслы3 м1селени4 басы деп 3арайды. Жа4а 
д17ирде Ф. Бэкон 81м Р. Декарт били7ди субьектти4 обьектке 3атнасы сыпатында тере4летти. 
Оларды4 (Р. Декарт) концепциясы бойынша ойла7да2ы {Мен} (Я) били7 81рекетини4 субьекти. 
Обьект-субьектти4 били7 активлиги ба2дарлан2ан бизди 3орша2ан д6нья. Били7ди4 объекти тиккелей 
били7ди4 ситуациясында берилмеген, ал ж1мийетлик практиканы4 ра7ажланы7ыны4 социаллы3 д1режеси 
менен белгиленген. Били7ди4 субьекти 81м 5з гезегинде ж1мийетлик практиканы4 ра7ажланы7 
д1режесинен 2арезли.
Солай етип, били7ди4 5зи социаллы3 т1бият3а ийе, ж1мийетлик практика ар3алы аны3ланады. 
Д6ньяны танып били7ге болама я болмай ма, ал егер танып били7ге болса, ол бизи4 санамызда 
3алай с17леленеди деген сора7 философиялы3 ойды мудамы тол2андырды. Били7 теориясы, я2ный 
гносеология (грекше-били7 ту7ралы т1лиймат)-философиялы3 т1лийматларды4 ажыралмас б5леги.
Д6ньяны били7 проблемасы, философияны4 тили менен айт3анда болмысты4 сана менен 
те4леси7и, адамны4 санасы ар3алы сырт3ы д6ньяны4 адекват 3абылланы7ы-гносеологияны4 
предмети болып табылады.
Гносеология субьектти4 били7 искерлигини4 принциплерин, нызамлы3ларын, сондай-а3 бул 
принцип 81м нызамлардан келип шы2ату2ын талаплар менен критерийлерди изертлейди. Бул талап 
81м критерийлер 8а3ый3ый билимге жетиси7ди т1мийинлейди. Били7 теориясы били7 процессин 
к6нделикли д1режеде 81м били7ди4 улы7ма илимий формаларын, методларын изертлейди.
Били7 процессин 3ур2а3, 5ли процесс сыпатында 3ара7 нату7ры, онда эмоционаллы3 
басламаны4 элементлери-жигерли 81рекет (волевой) 81м мотивациялы3 шарайытлар 81м бар.
Скептицизм
(б. э. ш. IV 1сир). Били7ди4 м6мкиншиликлерин биротала жо33а шы2ар2ан жо3. 
Бира3 бизи4 билимлеримизди4 8а3ый3атлы2ына, оларды4 сырт3ы д6ньяны4 3убылысларына 
адекватлы2ына гуман келтирди.
Скептицизм еки жа2дайдан келип шы3ты. Биринши - философларда бирликли система д5рети7ши 
баслама жо3, демек ол 5з ишинде логикалы3 3арама-3арсылы33а ийе. Екинши-философлар 3арама-
3арсылы3лы жа3дайларды тийкарлайды екен, онда философия шынлы3ты излеп табы7 м6мкиншилигине ийе 
емес. Демек 31леген философиялы3 система жо33а бара-бар. Антикалы3 скептицизмни4 тийкарын 
салы7шыларды4 бири Пиррон (б. э. ш. eyt-wutж.) тек сези7лик 3абылла7ды 2ана ма3уллады. Оны4 
пикиринше субьект 3убылыстан тиккелей обьектти4 тийкарын били7ге 5ткенде адасы7 басланады. 
Демек, скептик е4 со42ы биротала шешимге кели7ден мудамы бийт1реп 3алы7ы тийис. Бу2ан 
у3сас идеяны синоплы Диоген, Секст Эмпирик 8.т.б. айтты.
Орта 1сир тусында скептицизм идеясы Батыста ра7ажланды (Пьер Абеляр, Отрекурлы Николай). 
Сондай а3 Шы2ыста да бул идеяны ра7ажландыры7шылар болды. М1селен, Ал-Газали. Оны4 пикири` 
{А3ырына дейин танып били7деги 81лсизлик бул били7. *1лсизлик ар3алы танып били7ге жол сал2анлар2а 
да43}.

---

145 
Жа4а д17ир тусында скептицизм позициясын Дэвид Юм избе-из алып барды. Оны4 пикири` 
тек 5зи4ни4 сези7лери4ни4 реаллы2ына гуманланы72а болмайды. Сези7 органларыны4 бул 
т1сирлери олар2а я сырт3ы дуньяны4 т1сири я адамны4 а3ылыны4 айры3ша энергиясы ар3алы 
белгиленеди. Бул процессте т1жирийбе 81лсиз, ол сези7леримизди4 8а3ый3ый д1регин орната алмайды. 
Юм дуньяны танып били7ди тек бийкарлап 3оймастан, субьектти4 сези7лик т1сирлерини4 
шегарасынан тыс3ары реаллы3ты4 барлы2ын бийкарлады. Д. Юмны4 к5з-3арасын Иммануил Кант 
критикалы3 позицияда 3айта иследи. Канттты4 трансценденталлы3 идеализми бириншиден, бизи4 
санамыздан бий21рез {5злик затты4} барлы2ына гуманланбады, екиншиден {5злик затты4} танып 
билини7ин бийкарлады. Затларды4 м1ниси услатпайды, адам били7ди4 субьекти сыпатында 3убылыслар 
менен процесслерди4 6стинде жатыр2ан {биз ушын затты} (вещь для нас) биледи, бира3 ол {5злик 
зат} ту7ралы 8еш н1рсе бермейди. С5йтип адам ушын дунья {5злик затты4} адам танып 
билмейту2ын жумба2ы болып 3ала береди. Усыдан агностицизм атамасына ийе к5з-3арасты 
к5ремиз. Бул ушын Кантты материалистлер 81м идеалистлер 81м критикалайды.
Агностицизм идеясы XIX-XX 1сир философиясында 5з ра7ажланы7ын тапты. Немец физиологы 
Г. Гельмгольцти4 (qiwq-qior) {иероглифлер теориясы} ямаса {символлар теориясы}. Бул бойынша 
субьектти4 сези7лери реаль предметти4 образы емес, ал символ, ш1ртли та4ба, иероглиф.
!лбетте бизи4 д17иримизде 3орша2ан дуньяны танып били7де 81р т6рли жасалма тиллерди4 
18мийетин бийкарла72а болмайды. Бира3 образ бенен белги бир емес. М1селен, белги ушын 
с17лелени7деги обьект пенен толы3 у3саслы3 болы7ы талап етилмейди.
XIX-XX 1сир аралы2ында агностицизмни4 та2ы бир ша3абы-конвенционализм пайда болды. 
Бул бойынша илимий теориялар 81м т6синиклер сырт3ы дуньяны4, оны4 т1реплерини4, 
31сийетлерини4 реаль минезлемесин емес, ал алымларды4 5з-ара келисими.
Конвенционализмни4 6лкен 71кили-француз математиги 81м философы Анри Пуанкаре 
затларды4 арасында2ы 3атнасларды оларды4 тийкарынан ажыратпай 3арайды 81м усы 3атнасларды 2ана 
танып били7 мумкин дейди. *1зир конвенционалистлик установкалар менен К. Поппер, И. Лакатос, 
П. Фейерабенд, Г. Башляр 8.т.б. шу2ылланады.
Агностицизмди тек материалистлер емес, идеалистлер 81м критикалайды. М1селен, Гегель 
7а3тында Кант теориясы орта 1сирлик схоласты4 су72а ж6зи7ди 6йренгиси келету2ынын, бира3 
су72а т6си7ге 3ор3ату2ынынын, су7ды4 жа2асында отырып, су72а ж6зи7ди 6йрене 
алмайту2ынлы2ын т6синбейту2ынлы2ын яд3а т6сиреди деген еди. *1зирги гносеологияда илимий-
техникалы3 революция 1сиринде субьект пенен обьектти4 арасында посредник (д1лд1лши)-прибор, 
изертле7шилик установка бар. Бул спецификалы3 гносеологиялы3 ситуацияны болдырады. Бира3 бул 
агностицизмни4 же4иси деген с5з емес.
y
. Били7ди4 формалары 
q. Сези7лик били7
№1леген затты танып били7 бул-процесс. Бул процессте ой-сезимлик 3абылла7ды4 
бириншилигинен оннан тере4ирегине, оны4 тийкарын 81м м1нисин т6сини7ге 5теди.
Сези7лик били7, адамны4 сезим органлары т1репинен тиккелей ба3ла7 бул адамны4 5зин 
3орша2ан дунья менен тиккелей байланысыны4 формасы болып табылады. Сези7лик били7 сырт3ы 
титиркени7ди4 энергиясыны4 сана2а айланы7 факты. Тиккелей 3абылла7 ар3алы предметлерди4 81р 

---

146 
т6рли белгилерин, 31сийетлерин 81м т1реплерин танып билемиз. Бира3 тек сези7лик образлар ар3алы 
2ана оларды4 тийкарын танып биле алмаймыз.
Бул биринши гезекте адамны4 сезим органларыны4 т1бийий шекленгенлиги менен байланыслы. 
Адамны4 к5зи жа3тылы3 тол3ынлы3ларды4 81ммесин с17лелендире алмайды.
Адамны4 3ула2ы сести4 тол3ынларын qy дан w0 мы4 герцке дейинги аралы3та 2ана 3абылла7ы 
м6мкин.
Т1биятты4 адамны4 т1бийий органлары 3абылла7ы 3ыйын т1реплери жасалма органлар ар3алы, 
м1селен, микроскоп, телескоп, лакатор, барометр, Гейгерди4 счетчиги 8.т.б. ар3алы 1мелге 
асыры7 мумкин. Соны4 менен бирге сези7лик били7 81м алжасы3 болдыра алады. К5ри7деги 5тирик, 
мираж, галлюцинациялар, сеслик эффектлер 8.т.б. Егер биз били7де тек сези7 органларыны4 
к5рсеткенлерине исенсек, онда Н. Коперникти4 гелиоцентристлик теориясын емес, Птоломейди4 
геоцентристлик системасын ма3улла2ан болар едик.
Философияны4 тарийхында билимлерди4 сези7лик келип шы2ы7ына Жа4а д17ир ойшыллары 81м 
ды33ат б5лди. М1селен, Джон Локк материалистлик сенсуализм принципин тастыйы3лады. Сенсус -
латынша с5з- сезим, сези7 дегенди а4латады. Джон Локкты4 пикири` {Бурын сези7лерде болма2ан 
н1рсе интеллектте де жо3}.
XVIII 1сир француз материалистлери Д. Дидро, П. Гольбах, К. Гельвеций, Ж. Ламетри 81м 
бас3алар били7 процессин сенсуализм позициясынан т6синдирди. Оларды4 пикиринше барлы3 
билимлерди4 д1реги - сези7лер. Ол адамда сези7 органларына материаллы3 предметлер менен 
3убылысларды4 т1сийринде 1мелге асады.
Гегель 81м бизи4 билимлеримизди4 сези7лик, т1жирийбелик келип шы2ы7ына 6лкен ды33ат 
б5лди 81м рационаллы3 били7 менен ажыралмас бирлигин ма3уллады.
Сези7лик били7ди4 формалары` сези7, 3абылла7, елеслети7.
Били7 тиккелей 3абылла7дан (созерцание) басланады. Билимлерди4 басламасы 81м д1реги - 
сези7лер 81м 3абылла7лар. Предметлер 81м 3убылыслар е4 алды менен адамны4 сези7 органларына 
т1сир етеди. Сези7лер адам2а байланыслы сырт3ы ортаны4 бизи4 сези7 органларымыз2а 
титиркендири7ши сыпатында т1сир ети7ши процесслерини4 тийкарында пайда болады. Сырт3ы 
титиркендири7шилер, м1селен, механикалы3 3ысым, сеслик 81м жа3тылы3 тол3ынлары, ийислер, д1млик, 
температуралы3 т1сирлер. Олар адамны4 бес т6рли сезим органлары ар3алы 3абылланады. Олар` к5ри7, 
есити7, д1м сези7, ийис сези7, сези7. Бул сезим органларына сези7лерди4 бес т6ри с1йкес келеди. 
Олар` к5ри7 (жа3ты 81м т6р), есити7, д1млик, ийис сези7 81м сези7лик (тактиллик).
Сези7, сондай-а3 организмни4 ишинде 5тип атыр2ан, м1селен, ас си4ири7, мускулларды4 
3ыс3ары7ы, б5лини7 сыя3лы процесслерди4 т1сийринде 81м 1мелге асады.
Адам 3андай предметти ба3ламасын, ол миннетли т6рде е4 алды менен сези7 органларына 
3олайлы 81м же4ил белгилерди, айтайы3, т6р, форма, сес, 3аттылы3, жумса3лы3, ийис 8.т.б. 
с17лелендиреди.
Сези7лерди4 81р бир органы нервлик тамамланы72а ийе. Сези7лер обьектив дуньяны4 
3убылысларыны4 ямаса предметлерини4 жеке 31сийетлерини4 образлары, с17леси, с67рети. Сези7лер 
81м елеслети7лер обьектив дуньяны4 субьектив образы. Бул деген с5з, я2ный образды4 
субьективлиги деген с5з, ол адам басына алып келинген 81м 3айта исленген материаллы3.

---

147 
!лбетте адам мудамы предметлерди4 жеке б5лекленген 31сийетлерин емес, ал оны тутас 
с17лелендиреди. №1леген предмет к5п т6рли 31сийет 81м 3атнаслардан турады. М1селен, бир 
3ысым 3ар, ол а3, белгили форма2а, к5лем, салма3 8.т.б. ийе. Оларды4 81ммесин адам бирим-
бирим емес, ал тутас 3абыллайды 81м м1нисине жетеди.
Предметти4 образыны4 сези7 органына тутас т1сир ети7и 3абылла7 деп аталады. !детте 
3абылла7ларды4 тийкарында сези7лерди4 81р3ыйлы т6рлерини4 бирлеспеси болады. Сези7лер 81м 
3абылла7лар адамны4 ж1мийетлик митйнет искерлигини4 тийкарында ра7ажланады. Адамны4 3абылла7ы 
8ай7анны4 3абылла7ына 3ара2анда ра7ажлан2ан, жетилген. Адам 3абылла7ларын приборларды4 
ж1рдеминде к6шейте алады.
Сези7 81м 3абылла7ларды4 тийкарында адам мийинде елеслети7лер пайда болады. Сырт3ы 
дуньяны4 предметлери 81м 3убылыслары адамны4 сези7 органларына белгили 7а3ыт3а 2ана т1сир 
етеди. Со4ынан бул т1сир тамамланады. Бира3 бул т1сирини4 изи, есте 3алы7ы изсиз жо3 болмайды, 
ядта са3ланады. Мийди4 сырт3ы дуньяны4 т1сийрин са3ла7 81м есте 3алдыры7 81м оларды керекли 
моментте 3айтадан жа42ырты7 у3ыбы яд деп аталады.
Бир 7а3ытлары адамны4 сези7 органларына т1сир етип, ал со4ынан бул предметлерди4 
жо3лы2ында 81м мийде са3лан2ан изи бойынша тикленген предметлерди4 образлары елеслети7лер 
деп аталады. Елеслети7лер-8а3ый3атлы3ты били7ди4 сези7лик бас3ышыны4 жо3ар2ы формасы. Бар 
елеслети7лерден адам 81рт6рли комбинациялар, елеслети7лер 3урады, демек 5зи 8еш3ашан 
к5рмеген предметлерди4 образларын жараты7ы м6мкин. *1р3ыйлы елеслети7лерди жа4а образларды4 
тутас картинасына бирлестири7 81м оны 3айта исле7 3ыялла7 деп аталады.
№ыялла7 адамны4 мийини4 сези7лер 81м 3абылла7лар2а 3ара2анда 3урамалы формасы. 
Бира3 били7 81м д5рети7шилик бунда то3тамайды, тере4ге 5теди. Ал бул абстракт ойла7 
ж1рдеминде 1мелге асады.
w. Логикалы3 били7 81м оны4 формалары 
Адамны4 5мири, мийнет искерлигини4 талаплары 3ыйын 81м к5п т6рли. Олар адамны4 алдына 
затларды4 тийкарына 5ти7ди 3ояды. %мирди4 е4 3ыйын м1селелерине жу7ап бери7 м6мкиншилиги 
ойла7 менен байланыслы. Ойла7 адам мийинде затларды4 тийкар2ы 31сийетлерини4, себеплик 
3атнасларыны4 81м нызамлы байланысларыны4 улы7маластырыл2ан с17лелени7и.
Ойла7ды4 ж1рдеминде т6синиклер 81м пикирле7лер пайда болады 81м оларды4 тийкарында 
ой жу7ма3ларына у3ыплылы3 ра7ажланады. Т6синиклер, пикирлер 81м ой жу7ма3лары ойла7ды4 
тийкар2ы формалары.
Т6синик-предметлерди оларды4 улы7ма 81м тийкар2ы белгилеринде с17лелендирету2ын ой. 
Егер биз, м1селен, 3абылла7да Иван я Базарбайды4 сырт3ы келбетин, ал елеслети7лерде улы7ма 
адамны4 типлик келбетин (ту7ры ая3 басы7ын, 3олларын, ая3ларын, басын 8.т.б.) с17лелендирсек, 
адам ту7ралы т6синикте бул белгилерди с17лелендири7 менен шекленбеймиз, ал оны4 ж6д1 тере4, 
бас белгилерин ашамыз. {Адам} т6синигини4 мазмуны оны4 5ндирис 3уралларын 5ндири7 81м 
оны4 сырт3ы дунья2а т1сиринде пайдаланы7, мийге, сана2а, с5йле7ге ийе ж1мийетлик 3убылыс 
екенлигин 3амтыйды.
Илимий 81м к6нделикли, турмыслы3 т6синиклер болады. Илимий т6синиклер` {масса}, 
{энергия}, {дифференциал}, {химиялы3 элемент} 8.т.б. Екиншилерини4 ишине адамлар к6нделикли 

---

148 
5мирде ис алып барату2ын предметлер киреди. Олар м1селен, {cтол}, {айна}, {6й} 8.т.б. 
Т6синиклер адамны4 басында бир-биринен б5лекленген 8алда 5мир с6рмейди. №убылысларды4 5з-
ара байланысларын 81м 21резлилигин с17лелендири7 ушын т7синиклер 5з-ара байланыста болады. Олар 
белгили байланыста, пикирлер т6ринде 5мир с6реди.
Пикир - бул ойды4 сондай формасы, онда т6синиклерди4 байланысыны4 ж1рдеминде бирн1рсе 
ту7ралы ой я тастыйы3ланады я бийкарланады. С5йле7де пикир г1п т6ринде к5ринис табады. 
*а3ый3атлы33а байланыслы пикирлер 8а3ый3ый я жал2ан болы7ы м6мкин. Адамны4 ойыны4 
8а3ый3ыйлы2ы я жал2анлы2ы практика ар3асы тастыйы3ланады 81м тексериледи.
Ана7 я мына7 пикирге адам тиккелей ба3ла7 жолы менен я ой жу7ма2ыны4 ж1рдеминде 
келеди. Ой жу7ма2ында адамзат ойла7ыны4 д5рети7шилик характери к5ринис табады.
Ой жу7ма2ы - бул ойла7 процеси 81м оны4 н1тийжесинде еки я бирнеше пикирлерден жа4а 
пикир келип шы2ады. М1селен, адам барлы3 металларды4 электр то2ын 5ткизету2ынлы2ын 
билгенликтен, мысты4 81м ток 5ткизету2ынлы2ы ту7ралы жу7ма3 шы2ара алады.
Илимий били7де гипотезаны4 18мийети 81м жо3ары. Ол 5з ишине ба3ла72а тийкарлан2ан 
фактларды улы7маластыры72а, билимлерди4 ж1ми д1лийленбеген болсада, тийкарынан шамала7ларды, 
болжа7ларды 5з ишине алады. Практика гипотезаны жу7ма2ында теория2а айналдыра отырып 
ма3уллайды я бийкарлайды.
Ойла7 процессинде идеялар пайда болады. Идея 8а3ый3атлы3ты4 с17лелени7и менен 
ма3сетке ылайы3 умтылы7ды4 бирлиги. М1селен, {Китап жазы7 идеясы пайда болды} дейди. Идея 
ойдан 81рекетке, идеаллы3тан реаллы33а 5ти7ди4 з1р6рли бас3ышы, идея ойла7ды4 бас3а 
формалары менен ты2ыз байланыста болады. Идея бул т6синик, пикир 81м ой жу7ма2ы.
Идеяда адамзат ойла7ыны4 конструктивлик д5рети7шилик характери к5ринеди.
Прогрессив ж1мийетлик идеялар 8а3ый3атлы3ты аны3 с17лелендире отырып, массаны 81рекетке 
мобилизациялайды.
Адамзат ойла7ы салыстырмалы 5зиншеликке ийе. Бул деген с5з адамны4 ойы 3абыллан2ан 
предметти4 81м оларды4 байланысыны4 тек 2ана к5ширмеси емес, ал д5рети7шилик пенен 
с17лелендири7и. Бунда ой 7а3ыяларды4 т1бийий барысыны4 алдына киреди. Бул м1нисте сана 
8а3ый3атлы3ты тиккелей с17лелендири7ден ажыралы7ы м6мкин. Ойла7ды4 ж1рдеминде адам илимий 
болжа7ды 1мелге асырады.
Били7деги сези7лик 81м рационаллы3 бирликте. Сезимлик 3абылла7 менен ойла7ды4 бирлигини4 
81м айырмашылы2ыны4 обьектив тийкары - затларда2ы ишки 81м сырт3ы т1реплерди4 реаль бирлиги 
81м айырмашылы2ы. Бира3 рационаллы3 пенен сези7ликти4 бирлиги оларды4 арасында2ы бирликти 2ана 
емес, 3арама-3арсылы3ты да болдырады. Сези7 органларыны4 к5рсеткишлерине критикасыз 3атнас жаса7 
81р т6рли адасы7лар2а алып кели7и м6мкин. М1селен, 7а3ыяларды4 7а3ытлы3 избе-излигин 
3абылла7 гейде себеплик байланыс сыпатында, м1селен, К6нни4 Жер д5герегинде айналы7ы 
8а3ый3атлы3 сыпатында к5рини7и м6мкин.
Рационалистлер сези7лик били7ди мойынла2ысы келмейди. Эмпириклер сезимлик били7ди4 
18мийетин бийкарла72а урынады.
Бул м1селеге диалектикалы3 подход бул еки к5з-3арасты 81м метафизикалы3 к5з-3арас 
сыпатында 3арайды.

---

149 
*а3ый3атлы3ты адамны4 танып били7инде интуицияны4 роли жо3ары. Интуиция затты4 
3убылысты4 м1нисине тиккелей д1лилле7ди4 к5мегин тийкарламай а3 ениси7. М1селен, т1жирийбели 
врач тез ру7хый кеселге душар бол2ан адамны4 тек т6рине 3арап а3, оны4 а7ыры7ыны4 
м1нисин абайлайды. Интуицияны4 м1ниси сонда, адам аргументлестири7ди4 аралы3 звеноларын 
жиберип а3, жу7ма3 исленету2ын тийкар2а му7апы3 байланысларды толы3 саналы т6рде билмей а3 
жу7ма33а кели7и м6мкин. Интуицияны4 3удирети, к6ши 6лкен т1жирийбе, теориялы3 81м 
практикалы3 ойла7 тийкарында болады.
Интуиция2а диалектикалы3 подход оны били7ди4 формасы сыпатында 3арайды 81м онда2ы ой 
менен сезимни4 бирлигин к5реди.
Интуитивистлер интуицияны адамны4 айры3ша мистикалы3 3алаты айры3ша экстаз, диний 
3айсарлы3 сыпатында т6синдирип, усы процессте адам2а 8еш 3андай били7 ал2ы ш1ртсиз шынлы3 
ашылады дейди де. Ал шын м1нисинде интуиция обьектив реаллы3ты4 логикасын с17лелендирету2ын 
ойды4 ж1мленген логикасы.
№улласы, иррационалистлерди4 адамны4 а3ыл-ойыны4 били7 м6мкиншиликлерин бийкарлап, 
биринши план2а 31те т6синдирилген интуицияны шы2ары7ы нату7ры. Бул илимге жат.
7. Гносеологияда шынлы3 проблемасы.
Били7 ойды4 обьектке ениси7и, кири7и, ал бул процессти4 били7лик ма3сети шынлы33а жетиси7 
болып табылады. Шынлы3 деген не? 
Философлар арасында шынлы3ты т6сини7ге байланыслы улы7малы3 жо3. Жа4а д17ир филосфиясыны4 
тийкарын салы7шы Ф. Бэкон, м1селен, шынлы3ты4 еки т6рлилиги теориясын к5терип шы3ты. Ол бул 
жерде философияда 81м теологияда били7ди4 предметин, функцияларын 81м усылларын аны3 
ажыратты. Теологияны4 предмети-3удай, 3удайтаны7. Теологияны4 функциясы - диний т1лийматты 
тийкарла7 81м 3ор2а7.
Философияны4 предмети - т1бият, философияны4 ма3сети-т1бият нызамларын 6йрени7, 
т1биятты били7 методын ислеп шы2ы7. Сонлы3тан 81м теологияны4 81м философияны4 методлары 
81р 3ыйлы. Теология сезимнен тыс3ары ашылы72а 81м ширке7ди4 абыройына с6йенсе, философия 
ойды4 8а3ый3атлы33а с1йкес кели7ине, шынлы33а с6йенеди.
Б6гинги идеализм ушын шынлы3 быраз америка прагматизминде субьективликке ийе, не пайдалы 
болса, сол шынлы3. Сондай-а3 конвенционализм 81м неопозитивизмде 3андай н1рсе улы7ма 
мойынлан2ан, улы7ма 18мийетке ийе болса, сол шынлы3. Материализм ушын шынлы3-бизи4 
санамызда сырт3ы дуньяны4 адекват, дурыс, бурмаланба2ан с17лелени7и.
Шынлы3-бизи4 дунья ту7ралы билимлеримизди4 81м к5з-3арасларымызды4 дуньяны4 
5зине, обьектив реаллы33а с1йкеслиги болып табылады. Шынлы33а бул 3атнасты4 авторы-Аристотель.
Обьектив шынлы3- бул бизи4 билимлеримизди4 сондай мазмуны, ол бир адамнан я п6ткил 
адамзаттан бий21рез болады.
Бизи4 билимлеримиз обьектив характерге ийе. Себеби олар бизден бий21рез обьектив жаса7шы 
дуньяны4 с17леси. Обьектив шынлы3ты мойынла7 81м бизи4 сези7, елеслети7леримзди сырт3ы 
дуньяны4 субьектив образы сыпатында т1н алы7-бул, демек философиялы3 материализм позициясында 
туры7 деген с5з.

---

150 
Объектив шынлы3ты мойынлама7, бийкарла7-агностицизм 81м идеализм позициясында то3та7 
деген с5з.
Объектив шынлы3ты мойынла7 абсолют шынлы3ты мойынла7ды а4латады. Бира3 соны4 менен 
бирге били7ди4 81рбир тарийхый б5легинде 81рбир конкрет адамны4 81м п6ткил адамзатты4 
билими абсолют емес, ал салыстырмалы (относителли) характерге ийе.
Абсолют шынлы3-бул били7ди4 обьекти ту7ралы толы3 тамамлан2ан билим, ол бийкарланы7ы 
м6мкин емес, ал салыстырмалы (относителли) шынлы3-бул били7 предмети ту7ралы толы3 емес, 
тамамланба2ан шынлы3. Усы себепли абсолют шынлы3-бул толы3 к5лемдеги обьектив шынлы3, ал 
относителли шынлы3 тамамланба2ан формада2ы, толы3 емес к5лемдеги шынлы3. *1рбир относителли 
шынлы3та абсолют шынлы3ты4 моменти бар. Себеби 31леген относителли шынлы3 обьективликке ийе 
болса, 5ткинши емес, абсолют бийкарланбайту2ын билимни4 моменти бар.
Бизи4 билимлеримизди4 тере4леси7и 81м ке4ейи7и бизди 81р дайым абсолют шынлы33а 
жа3ынлатады. Относителли шынлы3ты танып били7 бизди абсолют шынлы33а жа3ынлатады. Бира3 обьектив 
дуньяны4 шексиз 81м 6зликсиз ра7ажланы7ы себепли тутас ал2анда, бизи4 билимлеримиз абсолют 
емес, ал относителли характерге ийе. Относителли 81м абсолют шынлы3ты4 били7 процесиндеги 5з-
ара байланысын анализлей отырып, заманымызды4 ири физиги Нильс Бор qoqe-жылы 5зини4 ата3лы 
толы3тыры7шылы3 принципин (принцип дополнительности) усынады. Бул принцип бойынша белгили 3убылыслар 
топары ушын шынлы3 екенлиги тастыйы3лан2ан билимлер 81м теориялар ке4 предметлик областы 5з 
ишине алату2ын жа4а 81м тере4 билимлерди4 пайда болы7ы менен абсолют д1режеде жал2ан 
сыпатында ыла3тырылып тасланбайды, ал относителли шынлы3лар сыпатында, бул жа4а теорияларды4 шекли 
формасы 81м жеке жа2дайы сыпатында са3ланады. М1селен, классикалы3 механика 81м относителлик 
теориясы, квант механикасы 81м майданны4 квантлы3 теориясы, затларды4 химиялы3 3урылысыны4 
классикалы3 81м 81зирги теориясыны4 5з-ара 3атнасы.
Догматиклер 81м релятивистлер абсолют 81м относителли шынлы3ты бир-бирине 3арама-3арсы 
3ояды.
Бизи4 билимлеримиз бир 7а3ытта 81м абсолютликке 81м относителликке ийе. Тутаслай 
ал2анда бизи4 билимлеримиз абсолют емес, ал относителли характерге ийе.
Гносеологияда шынлы3 теориясыны4 18мийетли аспекти шынлы3ты4 конкретлиги ту7ралы 
гегеллик постулат болып табылады. Гегельди4 пикиринше абстракт шынлы3 жо3, шынлы3 мудамы 
конкретликке ийе. Бизи4 билимлеримиз шынлы33а ийе ме я жал2ан ба, били7ди4 субьекти дурыс жолда 
турама я адасы7да ма, бизи4 билимлеримизди4 абсолютлигин я относителлигин орынны4 81м 
7а3ытты4 конкрет шарайытлары белгилейди. Орын 81м 7а3ыт шарайытлары - 5згеристеги фактор. Усы 
себепли бир шарайытларда шынлы3 бол2ан н1рсе 5згерген, екинши бир шарайытларда адасы7 я 
жал2ан болы7ы м6мкин.
Шынлы3 м1селесин тек субьектли-обьектли 3атнаслар системасы рамкасында 3ара7 керек. Егер 
шынлы33а ра7ажланы7 к5з-3арасынан келсек, шынлы3ты процесс сыпатында 3арай отырып, конкрет 
шынлы33а абстракт шынлы3 3арама-3арсы 3ойылады.
№1леген шынлы3 били7 барысында ра7ажлан2анлы3тан 5з ишинде 81м абстракт 81м кокрет 
моментти 3амтыйды. Ол ра7ажланы7ды4 5зинен кейинги бас3ышы ушын абстрактлы33а ийе болса, 
ра7ажланы7ды4 5зине дейинги бас3ышы ушын салыстырмалылы33а (относителликке) ийе.

---

151 
Дуньяны били7 процеси бул тек теориялы3 процесс 2ана емес, соны4 менен бирге 5мирлик, 
практикалы3 процесс 81м. Адамзат практикасы философиялы3 к5з-3арастан бул адамзатты4 
т1биятты саналы 81м ма3сетке му7апы3 5згерти7и, социаллы3 3атнасларды 31липлестири7и бойынша 
ж1мленген искерлиги, бул мийнет процесси 81м оны4 81рекет ети7ини4 социаллы3-тарийхый 
шарайытлары менен бирлиги.
Практика 81р3ашан ж1мийетлик характерге 81м тарихийлы33а ийе. Гносеологияда, субьектли-
обьектли 3атнасларды4 ба2дарында практика адам т1репинен 81м т1биятты 81м социаллы3 
3атнасларды 3айта 5згерти7 бойынша материаллы3-сези7лик искерлик сыпатында 3аралады.
Били7 процеси с17лелени7 процеси сыпатында генетикалы3 жа3тан, тарийхый жа3тан адамзатты4 
ж1мийетлик-практикасы менен белгиленген 81м жанапайлан2ан.
Таяныш с5злер` с17лелендири7, титиркендири7, сезим, 3абылла7, елеслети7, т6синик, пикир, 
3абылла7, психика, сана, тил, били7, сези7лик бас3ыш, рационаллы3 бас3ыш, шынлы3, практика.
12-тема. Философияда диалектика м1селеси
Жоба 
q. 
Диалектика т6синиги, оны4 31липлеси7и. Диалектика 81м оны4 альтернативалары 
(метафизика, догматизм).
w. 
Нызам, нызамлы3 т6синиклери. Диалектика т1бият, ж1мийет 81м ойла7ды4 
ра7ажланы7ыны4, 5згери7ини4 о2ада улы7ма нызамлары ту7ралы т1лиймат.
3 
Диалектиканы4 категориялары болмысты4 универсаллы3 байланысларыны4 к5риниси сыпатында.
r. 
Диалектиканы3 тийкар2ы нызамлары.
!ДЕБИЯТЛАР 
И. А. Каримов %збекстан XXI 1сир боса2асында. Н. , qooi.
И. А. Каримов ?збекистон буюк келажак сари. Т. , qooi.
И. Ра8имов Фалсафа. Т. , qooi.
Основы философии. Т. , qooi.
Фалсафа. Т. , qooo
Введение в философию. кн. w, глава VII. М. , qoio.
Ж. Туленов. Диалектика и современность. Т. , qoii.
П. Д. Сейтов. Философия2а кириси7. Н. , qoow.
Философия д6ньяны тутаслы3, оны4 6стине мудамы 5згеристеги 81м ра7ажланы7да2ы 
тутаслы3 сыпатында теориялы3 жа3тан с17лелендири7ге умтылады. Бул проблеманы4 шешили7и 
1сирлерге созылды. Оны4 5з ишинде айры3ша т1лиймат--диалектика 31липлести. Диалектиканы4 
ж1рдеминде ойшыллар д6ньяда2ы 2алаба байланысларды4 т1биятын 81м ра7ажланы7ды4 улы7ма 
нызамларыны4 т1биятын т6сини7ге умтылды. Философиялы3 м1нисте диалектика деген не? Оны4 
м1ниси неде? *1мме философлар диалектиклер ме? Диалектикада альтернативалар бар ма? Бул 
сора7ларды бираз ке4ирек 3арап к5рейик.
Диалектика грекшеден а7дармасында «г6рри4леси7 5нери», «тартыс, айтысы7 5нери» дегенди 
а4латады. !ййемги грек м1дениятында диалог ж6ргизи7 м1денияты ж6д1 ба8аланды. Ал бул 
6лкен таярлы3ты 81м шеберликти талап етти. *1р т6рли к5з-3арасларды со3лы2ыстырып били7, 5зини4 

---

152 
пикирлерини4 дурыслы2ын д1лийлле7 Сократ пенен Платонда ж6д1 аны3 к5ринди. Олар диалогты 
шынлы3ты4, демек жа4аны4 пайда болы7ы ушын ж1рдем берету2ын 3убылыс сыпатында т6синдирди. 
Жа4а тартысты4 басламасында болма2ан, бира3 додала7 процессинде пайда бол2ан. Бундай 
подходты эвристика деп атайды. Грекшеден а7дармасында эвристика ашылы7ды а4латады. Бул 
н1рседен диалогты4 д5рети7шилик басламасын к5ремиз. Ойды4 ра7ажланы7ы альтернативлик к5з 
3арасларды4 со3лы2ысы7ында, 3арама-3арсылы3ларда2ы улы7малы3ты4 к5рини7инде, 81р т6рли 
пикирлерди4 белгили келисимлерини4 тастыйы3ланы7ында 5теди. Пикирди4 бундай со3лы2ысы7ларына 
мысалларды бизлер Сократты4 диалогларында табамыз. . Булар Платонны4 Парменид, Гиппий 6лкен, 
М1млекет мийнетлери. Сократ буларда «а3ыл-парасатлы3», «г5ззаллы3», «1далатлы3» т6синиклери 
ту7ралы тартысады. Не себеп адамны4 творчестволы3 ойла7ы диалектикалы3 характерге ийе. Себеби 
болмысты4 5зи мудамы 5згеристе 81м ра7ажланы7да 81м ол ту7ралы адамлар айтысып тартысады. 
Болмысты4 3арама-3арсылы2ы болмыс ту7ралы пикирлерди4 3арама-3арсылы2ында 5з с17лелени7ин 
табады. Д6ньяны 3урамалы, ра7ажланы7да2ы 3убылыс сыпатында 3ара7 5згеристегилик пенен 
са3ланы7ды4 5з-ара байланысы ту7ралы 3ыйыншылы3лар менен со3лы2ысады. Айтайы3, уза3 7а3ыт 
д6нья 5згермейди деп т6синдирилип келди. Со4ынан д6ньяны4 5згериси ту7ралы 3арама-3арсы 
идея 86ким с6реди. !ййемги №ытай, Индия, !ййемги Греция философиясын еске т6сирейик. 
Гераклитти4 бир д1рья2а еки м1рте т6си7ге болмайды деген с5зи 81ммеге м1лим. *1ттеки, 
Кратилди4 бир д1рья2а бир рет т6си7ге болмайды деген тастыйы3ла7ы 81м бар. Философларды4 
3айсысы дурыс айтады. Д6ньяны 5згермейди дейту2ынларыма я оны4 5згеристе болату2ынларын 
мойынлайту2ынлар ма. М1лим пикир ж6риткенде д6ньяны4 5згермелилиги 81м тура3лылы2ы 81м 
есап3а алынады. Бира3 оларды4 3арама-3арсылы3лы бирлигин т6синиклерди4 тилинде с17лелендири7 
ж6д1 3ыйын. Бундай проблема менен 1ййемги грек философы Зенон 81рекетти4 м1нисин 
т6сини7де со3лы2ысты. Логикалы3 пикирле7лерини4 жу7ма2ында ол тиккелей 3арама-3арсылы3лы 
жу7ма33а келди. *1рекет м6мкин емес. Бул логикалы3 парадокслар апорий атына ийе болды. 
Оларды4 гейбире7лерин 3арайы3. М1селен, «Дихотомия» аты менен белгили апория. Зенон ана7 
я мына7 предметти4 81рекетин бастан баслап со42ы пункт3а шекем 3арайды. Ол былай 
пикирлейди- 81рекеттеги предмет д1слеп 5з жолыны4 ярымын 5теди, со4ынан 3ал2ан ярымын 
81м солай шексизликке созылады. Соны4 ушын 81м предмет 5ти7 м6мкиншилигине ийе емес 
жолды4 белгили бир б5леги 3алып 3оя береди. Усыны4 тийкарында Зенон мынадай пикирге келеди- 
81рекеттеги предмет 3андай тезликке ийе болса 81м со42ы пункт3а жете алмайды. Себеби жолды4 
5ткен б5леклерини4 а3ыр2ы ж1ми тутас жол2а 8еш 3ашан те4 болмайды. Оны4 6стине Зенон 
81рекет улы7ма м6мкин емес деген жу7ма33а келеди. !лбетте, Зенон 81рекетти4 м6мкин 
емеслигин логикалы3 д1лийлле7 менен оны4 м6мкинлигин сези7лик 3абылла7 арасында2ы 
айырмашылы3ты к5рди. *1ттеки усы б6гинлигинде 81м бул 3арама-3арсылы3 ашы3-айдынлы33а ийе 
емес. Бул проблеманы4 81зирги изертле7леринде бул дихотомия интеграллы3 операцияларды4 
дифференциаллы3 проблемалар2а 3арама-3арсысыны4 тийкарлары сыпатында формулировкаланады. 
Айтайы3, белгили бир нызам бойынша со42ы б5лек потенциаллы3 жа3тан шексиз избе-изликке 
б5линету2ын болса, тутаслы3ты 3айта тикле7 бойынша 3айта операцияларды 3алай тикле7 м6мкин.

---

153 
*1р т6рли философиялы3 мектеп 81м ба2дарларда диалектика идеясыны4 тар3алы7ы мынадай 
сора7ды 3ойы7ды 81м талап етеди- философлар диалектикадан бас3а 3андай методларды пайдалана 
алды. Диалектика2а альтернативалар барма.
Диалектиканы4 3арама-3арсысы метафизика деген пикир ке4 тар3ал2ан. Метафизика деген не 
81м оны 3алай т6сини7 керек. «Метафизика» т6синиги ту7ралы бир-еки а7ыз с5з. Б. э. ш. биринши 
1сирде Родослы Андронник Аристотельди4 5зин «биринши философия» деп ата2ан шы2армаларын 
енгизеди. Булар болмыс пенен били7ди4 жо3ар2ы, биринши, баслан2ыш принциплерин били7 ту7ралы 
шы2армалары еди. Олар Андронника «Метафизика» (на3ма-на3 «физикадан кейин» дегенди 
а4латады). Бул д1ст6рге с1йкес со42ы 7а3ытлары 81м «метафизика» термини ар3алы болмыс пенен 
били7ди4 жо3ары басламалары ту7ралы философиялы3 изертле7лерди т6синеди (м1селен, схоластиклер, 
Кампанелла, Гассенди 8.т.б.). Канттан баслап метафизиканы4 жа4а трактовкасы басланады. Ол 
5зини4 философиясын критикалы3 метафизика деп атайды. А3ыры, ол били7ди4 шегаралары ту7ралы барлы3 
5ткендеги философиялы3 билимлерди критикалы3 к5з-3арас тийкарынан анализлейди. П6ткил философия 
Кантта критикалы3 81м критикалы33а дейинги, догматикалы3 метафизика болып б5линеди.
Гегель философиялы3 билимни4 бурын2ы системасын - метафизиканы толы2ы менен бийкарлайды. 
Бурын2ы философияны4 барлы3 методларын (метафизика) ол метафизика деп атап, о2ан диалектиканы 
3арама-3арсы 3ояды. Философиялы3 били7ди4 еки 3арама-3арсы методыны4 б5лини7и Гегельден 
басланады.
Диалектика менен метафизиканы4 альтернативасы ту7ралы айт3анда, метафизиканы диалектика2а 
тек 
шекле7ли 
жа2дайда, 
конкретлирек 
айт3анда 
били7лик 
принциплерди4, 
били7лик 
концепцияларды4 шегараларында 2ана 3арама-3арсы 3оюды есап3а ал2ан ж5н.
Били7ди4 конкрет методлары, приемлары ту7ралы айтса3, диалектика били7 искерлигини4 
метафизикалы3 методларын 81м усылларын органикалы3 т6рде 5з ишине алады. *а3ый3атында, 
адамзат били7и 5з искерлигини4 биринши бас3ышларында тири д6ньяны 3арапайымластырады, 
турпайыластырады, жансызландырады да. А3ыры, тири организмди 6йрени7 ушын, биз оны жансызландырамыз 
81м со4ынан б5леклерге б5лемиз. Бул б5леклерди 6йрени7 барысында тирини4 не екенлигин 
билемиз. Бас3аша болы7ыда м6мкин емес- тутаслы3ты4 м1нисин, оны4 3андай б5леклерден 
турату2ынлы2ын билип алмай били7 м6мкин емес. Бизи4 били7имиз усындай. Били7 искерлигини4 
тарийхында тутаслы3ты жансызландыры7 81м майдалап б5ли7ди философларды4, алымларды4 
абсолютлендирген 81м бузыл2ан тутаслы3ты бириктири7ге, синтезле7ге, 3айтадан тикле7ге 5те 
алма2ан д17ирлери 81м болды. Мине метафизиканы4 диалектика2а 3арама-3арсы принцип 
сыпатында д1реги 81м усында. Деген менен оларды4 ара-3атнасы быраз 3ыйын 81м 3урамалы. 
Тарийхый жа3тан д1слеп изертле7ди4 метафизикалы3 методлары 31липлести, ал со4ынан диалектика 
5зини4 методларины4 арсеналына метафизикалы3 методларды 81м енгизген. ТБира3 бул бойынша 
метафизикалы3 методлар 3олланылы7ы бойынша белгили сфера менен шекленген.
Диалектика2а альтернативалар проблемасында та2ы бир м1селе бар` Обьектив диалектика2а, 
демек обьектив реальлы3ты4 5зиндеги диалектика2а альтернативалар бар ма? Жу7ап бире7` жо3. А3ыры 
метафизикалы3, догматлы3 ойла7 - бул адамды 3орша2ан д6ньяны 81м оны4 ойла7ыны4 белгили 
т1реплерин, 31сийетлерин абсолютлендири7. Бундай ойла7 3убылысларды4 байланысларын 81м 5з-ара 
т1сийрин оншелли есап3а ала бермейди, о2ан предметлерди4 жеке элемент 81м 31сийетлерин 

---

154 
б5лип 3ара7ды абсолютлендири7 тийисли. Байланысларды, 5з-ара т1сир 81м 5ти7лерди метафизика 
ды33ат орайынан жо2алтып алып, д6ньяны4 к5п т6рли т1реплерини4 п6ткил байлы2ын ашы7 81м 
д6ньяны4 бирлигин тастыйы3ла7дан 5зин ма8рум 3ылады. Егер диалектика байланыслар ту7ралы 
т1лиймат болса, метафизика оны есап3а алма72а умтылады. Догмалы3 ойла7 ушын о2ада 
3ыйынны4 3ыйыны - 3арама-3арсылы3ларды4 байланысы. Догматиклер 81мме 7а3ыт 3арама-
3арсылы3ларды 5злерини4 пикирле7леринен шы2арып тасла72а умтылды. Оларды4 ойла7ын ойла7ды4 я 
3ара я а3 деп ойла7 типи менен те4лестирсе болады.
№арама-3арсылы3ларды4 бирлигине дейинги аралы3та байланысларды аны3лап т6сине били7 - бул 
диалектиканы у2ыны7. Солай етип диалектика - бул д6ньяны солай т6сини7 81м оны ме4гери7ди4, 
5злестири7ди4 сондай усылы, бунда 81р т6рли 3убылыслар оларды4 байланысларыны4 к5п т6рлилигинде, 
3арама- 3арсылы3лы к6шлерди4 5з-ара т1сийринде, 5згерислеринде 81м ра7ажланы7ында 3аралады.
Енди диалектиканы4 тарийхый типлери м1селесине келсек, диалектиканы4 элементлери !ййемги 
Шы2ыс, айры3ша Индия 81м №ытай философиясында к5ринис табады. М1селен, даосизм 
философиясына с1йкес д6ньяда тура3лылы3 жо3` бир затлар жо3 болады, бас3алары келеди, бире7лери 
г6ллейди, г6ллеп жайнап-жаснайды, ал бире7лери жо3 болады. №убылыслар белгили 5мирге жетискеннен 
кейин, 5злерини4 3арама-3арсысына айналады` толы3 емес толы3, 3ыйсы3 д6зи7, бос-толы3, г5не 
жа4а менен алмасады.
Философияны4 тарийхында айры3ша 1ййемги грек, антикалы3 диалектиканы атап 5ти7 з1р6рли. 
Гераклитти4 пикиринше, 81мме н1рсе 5мир с6реди 81м соны4 менен бирге 5мир с6рмейди, 
81мме н1рсе а2ыста, мудамы пайда болы7 81м жо3 болы7 процессинде болады. Оны4 
фрагментлерини4 бире7и` «Бизде - тири 81м 5ли, зейинди ашату2ын 81м уйы3латату2ын, жас 81м 
2арры бар. А3ыры бул 5згериске т6скеннен кейинги 81м оннан кейинги сол». (Материалисты Древний 
Греции. М. , qott. с. ro).
Аристотель философиясында диалектика - д1лийилле7 усылы. Бас3алардан алын2ан, бира3 
8а3ый3атлы2ы белгисиз жу7ма3лардан келип шы2ады. Диалектикалы3 к5з-3араслар Аристотельде оны4 
материя менен форманы4 ара-3атнасын, м6мкинлик пенен 8а3ый3атлы3ты4 ара-3атнасын 
анализле7де, оларды4 бир-бире7ине 5ти7ине байланысы бар. *1рбир зат бас3а2а айналы7ы м6мкин, 
мрамор статуя2а, а2аш стол2а айналы7ы 8. т. б м6мкин.
Диалектикалы3 идеялар орта 1сирлик философияны4 шегарасында, 1сиресе Жа3ын 81м Орта 
Шы2ыста философия теологияны4 хызметкерине айнал2ан Батыс Европа2а 3ара2анда 81м 
ра7ажланы72а ийе болды.
Жа4а д17ир тусында диалектикалы3 идеяларды Декарт, Спиноза, Лейбниц 81м бас3аларда 
к5ри7 м6мкин. Деген менен, тутаслай ал2анда XVII-XVIII 1сирлер философиясыны4 ойла7 
усылын метофизикалы3 деп минезлесе болады. Диалектиканы4 к6шли ра7ажланы7ы немец классикалы3 
философиясыны4 рамкасында, е4 алды менен Гегельди4 философиясында к6шли ра7ажланы72а ийе 
болды.
Егер антиклик диалектика ой жу7ырты7шылы3та2ы болжа7лар2а тийкарлан2ан болса (м1селен, 
д6ньяны4 5згергишлиги, оны4 3арама-3арсылы2ы ту7ралы идея), Гегельди4 диалектикасы тийкарынан 
сол д17ирди4 илимий жетискенликлерине с6йенди 81м теориялы3 идеяларды4 минсиз системасын 
3урайды.

---

155 
Гегель е4 алды менен диалектиканы4 тийкар2ы т6синиклерин-т6синик аппаратын 31липлестирди. 
Ол усы б6гинлигинде 81м табыслы 81рекет ети7де. Гегель диалектикасыны4 тийкар2ы т6синиклери 
81м нызамларыны4 системасы к5п т6рли байланыслар, 5ти7лер 81м ра7ажланы7ды процесс сыпатында 
с17лелендирди. №улласы, ра7ажланы7ды4 тийкар2ы нызамларын` сапалы3 81м санлы3 5згерислерди4 
бир-бирине 5ти7 нызамын, 3арама-3арсылы3ларды4 бирлиги 81м г6реси нызамын, бийкарла7 нызамын 
формулировкала7 Гегельге тийисли. Гегель диалектикасыны4 тийкар2ы принциплерин диалектикалы3 
ойла7ды4 нормалары сыпатында 31липлестирип д6зди` 3убылысларды4 универсаллы3 байланысыны4 
принципи, 3арама- 3арсылы3ларды4 бирлиги принципи, диалектикалы3 бийкарла7 ар3алы ра7ажланы7 
принципи. Та2ы бир м1рте атап 5темиз` Гегель диалектика бойынша 5з концепциясында 6лкен 
илимий 81м тарийхый материалды улы7маластырды. Бунда оны4 философиялы3 излени7лерини4 ба8алылы2ы 
к5ринис табады. Гегель ру7хый ра7ажланы7ды ж1мийетлик ра7ажланы7дан б5леклеп 3ойды, себеби ол 
тарийхты, т1биятты 81м адамды т6сини7де идеалистлик позицияда болды.
К. Маркс 81м Ф. Энгельс диалектиканы 81м материализмди бириктирип диалектикалы3 
материализм теориясын д6зди 81м оны т1биятты, били7 процессин, ж1мийетлик турмыс 3убылысларын 
т6сини7ге тар3атты. *1зирги философияда диалектика философиялы3 билимни4 з1р6рли элементи 
сыпатында 3атнасады. Оны4 6стине б6гинлигинде философиялы3 ойды4 к5п 2ана ба2дарларыны4 не 
себеп диалектика идеясын ислеп шы2ып атыр2анлы2ы ж6д1 3ызы2арлы м1селе. Г1п сонда, 81зирги 
илимий, ж1мийетлик практика ра7ажланы7 проблемасын соншалы3 д1режеде актуалластырды, оны сезбе7, 
бийкарла7 ту7ры м1ниске 3арсы ж6ри7 деген с5з. Соны4 ушын 81зирги 31леген философия 
ра7ажланы7 деген не, не себеп д6нья ра7ажланады деген сора7лар2а жу7ап бери7ге м1жб6р.
Философияда диалектика идеясын ислеп шы2ы7 бойынша бир 3анша ба2дарларды б5лип 
к5рсети7 м6мкин. Олар` экзистенциаллы3 диалектика. Адамыйзатлы3 «Менни4» ра7ажланы7 
нызамлы3ларын т6сини7ге ба2дарлан2ан. Мессианлы3 диалектика. Ол 5з т1лийматыны4 тийкарына 
практика т6синигин 3ой2ан 81м п6ткил д6ньяны социология категориялары позициясынан 
3арайды. Негативлик диалектика (Т. Адорно) Тийкар2ы идеясы` ра7ажланы7 - бузы7, 81ммени 
абсолют бийкарла7. Ол т1бияттаны7 81м гуманитарлы3 илимлер рамкасында ра7ажланы7 ту7ралы 
ана7 я мына7 идеяларды 5з ишине алады. Биологиялы3 изертле7лер сферасында - бул 
Александерды4 эмерджентлик диалектикасы. Башляр ислеп шы33ан т1бияттаны7 илимлери 
диалектикасы. Àë 81çèðãè ýòàïòà ïîñòïîçèòèâèçì 71êèëëåðè ò1ðåïèíåí áóë êîíöåïöèÿ èñëåíèï 
øû2ûë2àí. Тарихий били7 диалектикасы. Ê5áèðåê Ð. Äæ. Êîëëèíãâóäòû4 ìèéíåòëåðèíäå ñ17ëåëåíè7èí 
òàïòû.
Äèàëåêòèêà, ñ5ç æî3 ä6íüÿäà2û 5çãåðèñ ïðîáëåìàñûí ò6ñèíè7ãå æîë àøûï, ðà7àæëàíû7äû4 
ì1íèñèí ò6ñèíè7 áîéûíøà òèéêàð2û ìîìåíò õûçìåòèí àò3àðàäû. Ðà7àæëàíû7äû4 èäåÿñû àäàìçàò 
ñàíàñûíäà 1ñèðëåð áîéû 31ëèïëåñòè. Ä1ñëåï îë 3óáûëûñëàðäû4 ïàéäà áîëû7û, áèðèíè4 åêèíøèñèíå 
àéíàëû7û òó7ðàëû ê5ç-3àðàñ ò6ðèíäå 5ìèð ñ6ðäè. Îíû4 6ñòèíå áèð 3óáûëûñòû4 åêèíøèñèíå àéíàëû7û 
àéíàëûï òóðû7 (êðóãîâîðîò) ôîðìàñûíäà ò6ñèíäèðèëäè. !ééåìãè ãðåêëåð, ì1ñåëåí, ä6íüÿäà 
81ììå í1ðñå 3àéòàëàíàäû 81ì áåëãèëè ì6ääåòòåí êåéèí 5ç îðíûíà (íà êðóãè ñâîÿ) 3àéòûï 
êåëåäè äåï åñàïëà2àí. Ä6íüÿ - ì14ãè, 8åøêèì ò1ðåïèíåí æàðàëìà2àí, öèêëëèê 
3àéòàëàíû7øûëû33à èéå. Ãåðàêëèò ìûíàäàé äåãåí åäè` «Ä6íüÿ áèðå7, àäàìëàðäû4, 3óäàéëàðäû4 
8еш бире7и т1репинен жаралма2ан, жаны7 81м 5ши7деги от м14ги бола береди}.

---

156 
Íå ñåáåï áóë ä6íüÿäà àéíàëûï òóðû7 (êðóãîâîðîò) èäåÿñû êå4 òàð3àëäû 81ì 1ééåìãè ãðåê 
ì1äåíèÿòûíû4 áà8àëû3ëàðûíà 6éëåñòè? 
Ã1ï ñîíäà, 1ééåìãè ãðåê ä6íüÿñûíäà æî3àð2û 31äðèÿò àøû3 5ìèð, ã5ççàëëû33à 
ë1ççåòëåíè7 áîëäû. %ëèìíè4 ñ5çñèç áîëàòó2ûíëû2û áóíäàé åòèï ä6íüÿíû 3àáûëëà7 äà 8åø 3àíäàé 
81ì ðîëü îéíàìàäû. !ééåìãè ãðåêëåðäè4 îéëà7ûíøà ï6òêèë ã5ççàëëû3 3àéòàëàíû7û òèéèñ. Óñûííàí 
àéíàëûï òóðû7 (êðóãîâîðîò) èäåÿñû 5ìèð ñ6ðåäè.
Öèêëëèê èäåÿñûíà 3àðàìà- 3àðñû îðòà 1ñèðäå ôèëîñîôèÿäà 7à3ûòøà áà2äàðëàíû7, 
7à3ûÿëàðäû4 èçèíå 3àéòàëàíû7øûëû3 èäåÿñû ïàéäà áîëàäû. Õðèñòèàíëû3 ôèëîñîôèÿ àäàìíû4 
òàêðèéõûíû4 îíû4 òó7ûëû7ûíàí 5ëè7èíå øåêåì áà2äàðëàíû7ûí да2азалады. №1сийетли Августин, 
ì1ñåëåí, àäìíû4 òó7ûëû7ûí òàðèéõòû4 áàñëàìàñû ìåíåí, îíû4 5ëèìèí 3îð3ûíûøëû ñóä ïåíåí 
ñàëûñòûðäû. Áóë 5òêåííåí êåëåøåêêå áà2äàðëàí2àí ðà7àæëàíû7 ïðîöåññèí ò6ñèíè7äå 18ìèéåòëè 
îé.
Ôèëîñîôèÿ òàðèéõûíäà 1ëåìíè4 «áèðèíøè ò6ðòêè} èäåÿñûí ìà3óëëà2àí ôèëîñîôëàð 81ì áîëäû. 
Ì1ñåëåí, Äåêàðò. Ñîíäàé-à3 òàðèéõûé ðà7àæëàíû7äû æ1ìèéåòòåãè ðåâîëþöèÿëû3 5çãåðèñëåð àð3àëû 
ò6ñèíäèðè7ãå óìòûë2àí ôðàíöóç à2àðòû7øûëàðû Âîëüòåð 81ì Ðóññîíû4 îðíû äà àéðû3øà.
Ðà7àæëàíû7äû ò6ñèíè7 áîéûíøà áà8àëû èäåÿëàð íåìåö êëàññèêàëû3 ôèëîñîôèÿñûíäà (Êàíò, 
Ãåãåëü) 81ì 5ç ê5ðèíèñèí òàïòû. !ñèðåñå ðà7àæëàíû7 òó7ðàëû êîíöåïöèÿ å4 àëäû ìåíåí 
àäàìçàòòû4 òàðèéõûé ðà7àæëàíû7ûíû4 îáüåêòèâ èäåàëèçì ïîçèöèÿñûíàí ò6ñèíäèðèëè7è Ãåãåëüãå òèéèñëè.
Ðà7àæëàíû7, èëãåðè 5ðëå7 áàñëàí2ûø ñàïàäàí æî3àðû ñàïà2à 5òè7 áîëûï òàáûëàäû. Îë åêè 
ñàïàíû4 ðàìêàñûíäà ñàíëû3 81ì ñàïàëû3 5çãåðèñëåð àð3àëû 1ìåëãå àñàäû 81ì áóíäà 
ðà7àæëàíû7äû4 ä1ðåãè îáüåêòèâ äèàëåêòèêàëû3 3àðàìà-3àðñûëû3 áîëàäû, àë ðà7àæëàíû7äû4 áà2äàðû 
áèéêàðëà7äû áèéêàðëà7 áîëûп характерленеди. Жо3ары2а 3арай ра7ажланы7 5зине жолды тенденция 
ò6ðèíäå ñàëàäû. Îë 5ç èøèíå ðà7àæëàíû7 ä17èðèíè4 æà4à ñàïàíû 31ëèïëåñòèðè7èíè4 ç1ð6ðëè ýòàïû 
ñûïàòûíäà ñàëûñòûðìàëû ò6ðäå òûíûø (ýâîëþöèÿëû3) ä17èðäè 81ì êèðãèçåäè. Ñîíäàé à3 ðåãðåññòè4, 
äåìåê ã5íåãå 3àéòûï àéíàëûï êåëè7 ì6ìêèíøèëèãè 81ì áîëàäû. Ñîëàé åòèï ðà7àæëàíû7 
æî3àðûëà7äû4 àâòîìàò ïðîöåññè áîëà àëìàéäû.
¹óëëàñû, 81ð 3àíäàé í1ðñå ïàéäà áîëàäû, ðà7àæëàíàäû 81ì 5ç 5ìèðèí òàìàìëàï, åêèíøè 
ñàïà2à 5òåäè. Äåãåí ìåíåí ì1ëèì 7à3ûò3à øåêåì 5ç òóðà3ëûëû2ûí ñà3ëàéäû. Áóë òóðà3ëûëû3, 
1äåòòå ì1ëèì íûçàìëàðäà 5ç ê5ðèíèñèí òàáàäû. Äèàëåêòèêàíû4 íûçàìëàðû (3àðàìà-3àðñûëû3ëàðäû4 
áèðëèãè 81ì ã6ðåñè, ñàí 5çãåðèñëåðèíè4 ñàïà 5çãåðèñëåðèíå 5òè7 81ì áèéêàðëà7äû áèéêàðëà7 
íûçàìëàðû) 81ì ñîíäàé.
*1ð áèð íûçàì 81ð ò6ëè êàòåãîðèÿëàðäà ê5ðèíèñ òàáàäû. Áèðà3 ñîíû àéòû7ûìûç êåðåê, 
á6ãèíëèãèíäå ôèçèêà, ìàòåìàòèêà, õèìèÿ, áèîëîãèÿ, ñûÿ3ëû ôóíäàìåíòàëëû33à èéå èëèìëåðäå æ6ç 
áåðèï àòûð2àí 5çãåðèñëåðäè òåê äèàëåêòèêàíû4 íûçàì, 3à2ûéäàëàðû ìåíåí ò6ñèíäèðè7 æåòêèëèêñèç 
áîëûï 3àëäû. !ëáåòòå áóë áîéûíøà 81ð ò6ðëè ïèêèðëåð áàð. Øåò åëëåðäå ê5ï 2àíà ôèëîñîôëàð 
äèàëåêòèêàíû áèðîòàëà áèéêàðëàìàñòàí ñèíåðãåòèêàíû 81ì 3îëëàï- 3ó7àòëàìà3òà.
Àëûìëàðäû4 ïèêèðèíøå, «ñèíåðãåòèêà} ò6ñèíèãè èëèìãå u0- æûëëàðû êèðèï êåëãåí. Îë ä1ñëåï 
ôèçèêàëû3, áèîëîãèÿëû3, õèìèÿëû3 3óáûëûñëàðäà2û, êåéèíøåëèê ýêîíîìèêàëû3-òåõíèêàëû3, æ1ìèéåòëèê 
ïðîöåññëåðäåãè 5çèí - 5çè ø5ëêåìëåñòèðè7, óéûìëàñòûðû7, 5çèí - 5çè áàñ3àðû7, õàîñ 
(ò1ðòèïñèçëèê) ñûÿ3ëû 8àëàòëàðäû4 áà2äàðëàíû7ûí, íûçàìëàðûí áèëè7ãå 3àðàòûë2àí. Áóë ò1ëèéìàòòû4 

---

157 
ä1ñëåï áåëüãèÿëû ôèçèê Èëüÿ Ïðèãîæèí, ñî4ûíàí íåìåö ôèçèãè Õåíðèê Õàéêåí 81ì áàñ3à àëûìëàð 
òèéêàðûí ñàë2àí 81ì îë á6ãèíëèãèíäå áèé21ðåç îéëà7 ìåòîäû ñûïàòûíäà 3àðàëìà3òà. Áóë 
áà2äàðäû ò6ñèíäèðè7äå òóðà3ëàñ3àí ïèêèð æî3. Ì1ñåëåí, îíû áèðïàðà àëûìëàð äèàëåêòèêàíû4 
äà7àìû äåñå, åêèíøè áèðå7ëåðè ÕÕ 1ñèðäåãè èëèì 81ì æ1ìèéåòëèê ðà7àæëàíû7 í1òèéæåñèíäå 
æ6çåãå êåëãåí îéëà7 ìåòîäû äåï ò6ñèíäèðåäè. Ñèíåðãåòèêà2à ò1í 31ñèéåò íå? 
Æàñûðàòó2ûíû æî3, ÕÕ 1ñèðäå ò1áèÿòòàíû7äà2û 81ì æ1ìèéåò òàíû7äà2û æåòèñêåíëèêëåð 
í1òèéæåñèíäå îáüåêò ïåíåí ñóáüåêò, ìàòåðèàëëû3 ïåíåí ðó7õûéëû3, èçåðòëå7øè ìåíåí îíû4 èçåðòëå7 
îáüåêòè, ò1áèÿò ïåíåí æ1ìèéåò, ò6ðëè 3àòëàìëàð 81ì òîïàðëàð îðòàñûíäà2û ì6í1ñèáåòëåðãå 
æà4àøà 3àòíàñ áàñëàíäû. Îíû4 ì1íèñè ñîííàí èáàðàò, èëèì 81ì ôèëîñîôèÿíû4 5ç-àðà ïàð3û åíäè 
îëàð àðàñûíäà2û 3àðñûëû3, 3àðàìà-3àðñûëû3 81ì àíòîãîíèçì òó7ðàëû åìåñ, á1ëêèì, îëàðäû4 áèðãå 
èñëåñè7è, áèðëèãè 8à33ûíäà ïèêèð æ6ðãèçè7äè òàëàï 3ûëìà3òà. Äåìåê, ñèíåðãåòèêà áîëàòó2ûí áîëñà 
èíñàí òóðìûñûíäà, èëèì ïðîöåññèíäå áóðûí áîëма2ан 3атнасларды философиялы3 анализ 3ылы7шы 
áà2äàð ñûïàòûíäà ïàéäà áîëäû.
Åãåð äèàëåêòèêà ðà7àæëàíû7äû 3àðàìà-3àðñûëû3ëàðäû4 áèðëèãè 81ì ã6ðåñè, ñàí 5çãåðèñëåðèíè4 
ñàïà 5çãåðèñëåðèíå 5òè7è, áèéêàðëà7äû áèéêàðëà7 íûçàìëàðû àð3àëû ñ17ëåëåíäèðñå, ñèíåðãåòèêà îëàðäû 
ðà7àæëàíû7äû4 áèðäåí áèð óíèâåðñàë íûçàìëàðû äåï 3àðàìàéäû. Áóíàí òûñ3àðû ñèíåðãåòèêà á6ãèíãè 
öèâèëèçàöèÿ ðà7àæëàíû7ûíà ò1í áàñ ïðèíöèï - 6çëèêñèçëèê (ýâîëþöèÿ), áàñ3ûøïà-áàñ3ûø 
ðà7àæëàíû7 (êîýâîëþöèÿ) òå4ñèçëèê, òóðà3ñûçëû3òû4 òóðà3ëû ñûïàò àëû7û ñûÿ3ëû íûçàìëû3ëàðäû 
òèéêàðëàï áåðäè 81ì îëàð èëèì, æ1ìèéåòëèê òóðìûñ ðà7àæëàíû7ûíäà áàð2àí ñàéûí 5ç ä1ëèéëëëå7èíå 
èéå áîëìà3òà.
Ñèíåðãåòèêà 6éðåòåòó2ûí ðà7àæëàíû7äû4 ýâîëþöèÿëû3 ïðèíöèïèí àíàëèç 3ûëûï ê5ðåéèê. 
Á6ãèíãè ê6íäå äèàëåêòèêà òèéêàðëàï áåðãåí ýâîëþöèÿñûç ðåâîëþöèÿ, ðåâîëþöèÿñûç 6çëèêñèç 
ðà7àæëàíû7 æ6ç áåðìåéäè äåãåí ã1ï åñêèðèï 3àëäû. Ñåáåáè ýâîëþöèÿ áîëìûñòû4 óëû7ìà íûçàìû 
ñûïàòûíäà òåê 2àíà èíñàíëàð ìåíåí èíñàíëàð îðòàñûíäà2û, á1ëêè èíñàí ìåíåí ò1áèÿò îðòàñûíäà2û 
áèðëèê, áèðãå èñëåñè7äè 81ì ìà3óëëàéäû. Îë æ1ìèéåò òóðìûñûíäà êå4èñëèê 81ì 7à3ûò3à áàéëàíûñëû 
ãåîñèÿñàòëû3 5çèíå ò1íëèêòè åñàï3à àëû7äû òàëàï 3ûëàäû. Æ1ìèéåòòå ðåâîëþöèÿëû3 81äèéñå æî3 
äåìåêøè åìåñïèç. Òàðèéõòà ê5ïëåï ðåâîëþöèÿëû3 ò54êåðèñëåð áîë2àí. Îëàð òó7ðàëû ê5ïëåï 
øû2àðìàëàð 81ì æàçûë2àí. Áèðà3 XX-1ñèð èëèìè ðåâîëþöèÿíû4 ðà7àæëàíû7 ïðîöåñèíäåãè 
áèðäåí-áèð æîë åêåíëèãèí ê5ðñåòè7 ìåíåí áèðãå îíû4 áåëãèëè ä1ðåæåäå 317åòåðëè æîë åêåíèí 
ä1ëèéëëåï áåðäè. À3ûðû, îë åñêè ñèñòåìàíû çîðëû3 ïåíåí à7äàðûï òàñëà7äû, áóçû7äû, æî3 3ûëû7äû 
à3ëàéäû. Ì1ëèì, ìàðêñèñòëèê ò1ëèéìàòòà «çîðëû3 - æà4à æ1ìèéåòòè4 êèíäèê øåøåñè} äåï 3àðàëàäû. 
Óëû7ìà ðåâîëþöèÿëû3 ò1ëèéìàòòà çîðëû33à àéðû3øà èòèáàð áåðèëåäè 81ì î2àí øà3ûðûëàäû. 
:çëèêñèç ðà7àæëàíû7 ò1ëèéìàòûíäà áîëñà, ïðîãðåññ, ðà7àæëàíû7 åñêèíè áóçáàñòàí, óðûññûç-3à2ûññûç 
1ìåëãå àñû7û ì6ìêèí áîë2àí ïðîãðåññ åêåíëèãè òèéêàðëàíàäû. Áóë ò1ëèéìàò 81çèðãè çàìàí 
ò1áèÿò èëèìëåðèíè4 òèéêàð2û íûçàìëû3ëàðû ñûïàòûíäà òèéêàðëàíûë2àí.
Áóë ñèíåðãåòèêàíû æ1ìèéåòèìèçäè4 á6ãèíãè ñèÿñèé-æ1ìèéåòëèê 81ì ýêîíîìèêàëû3 òóðìûñûíà 
åíãèçåð åêåíáèç, ðåñïóáëèêàìûç Ïðåçèäåíòè Èñëàì Êàðèìîâòû4 «:ëêåí ñåêèðè7ëåð ò6ïêèëèêëè 
7àéðàí 3ûëû7 æîëû ìåíåí åìåñ, á1ëêè áèð áàñ3ûøòàí åêèíøè áàñ3ûø3à èçáå-èç 5òè7, ÿ2íûé 
ýâîëþöèÿëû3 ò1ðèçäå èëãåðèëåï áàðû7äû 5çèìèç óøûí òà4ëàï àëäû3» äåãåí ïèêèðèí èëèìèé òèéêàð 

---

158 
ñûïàòûíäà ïàéäàëàíû7ûìûç êåðåê. Ñåáåáè áóë ïèêèð á6ãèíãè çàìàí óíèâåðñàë íûçàìëàðûíà ìó7àïû3 
êåëåäè. Îë ìåòîäîëîãèÿëû3 18ìèéåòêå èéå áîë2àí ïèêèð.
Ñèíåðãåòèêà ðà7àæëàíû7 ïðîöåñèíäå òóðà3ñûçëû3 8àëàò ïåíåí òóðà3ëûëû3 8àëàò, òå4ñèçëèê ïåíåí 
òå4ëèê îðòàñûíäà2û íûçàì2à ñ6éåíåäè. Êåéèíãè 7à3ûòëàð2à ôèëîñîôèÿ2à áàéëàíûñëû èëèìèé èñëåðäå 
òóðà3ëûëû3 81ì òóðà3ñûçëû3 ò6ñèíèêëåðè æèéè-æèéè òèëãå àëûíáà3òà. Áóë ò6ñèíèêëåð 81ì Èëüÿ 
Ïðèãîæèííè4 «Òóðà3ñûçëû3 ôèëîñîñîôèÿñû» àòëû ìèéíåòèíäå ñèíåðãåòèêàíû4 íà2ûç ïðèíöèïè ñûïàòûíäà 
æà4àøà, ä1ñò6ðèé áîëìà2àí òèéêàðäà àíàëèçëåíãåí. Àëûìíû4 ïèêèðèíøå, áóë 7à3ûò3à äåéèí 
òóðà3ñûçëû3 ò6ñèíèãè óíàìñûç ì1íèñòå èñëåòèëèï êåëèíãåí 81ì îíû4 8àñëû ì1íèñèíå æåòåðëè èòèáàð 
áåðèëìåãåí. Á6ãèíãè çàìàí èëèìè òóðà3ñûçëû3òû áîëìûñòû4 àéðû3øà 5çãåøåëèãè äåï åñàïëàéäû. 
Ì1ñåëåí, òåáðåíè7øè (ìàÿòíèê) 81ðåêåòèíå èòèáàð áåðèï ê5ðåéèê. Îë áèð íîðìàäà (5ëøåì) 
òåáðåíåäè. Åãåð òî3òàòñà3, ä1ñëåïêè òóðà3ëû 8àëûíà 3àéòûï êåëåäè. Àë åãåð îíû ò54êåðèï 3îéñà3, 
ìàÿòíèê ÿ î4 òàìàí2à, ÿ øåï òàìàí2à à2ûï òóðàäû. Áóë 8àëàò òóðà3ñûçëû3.
Óñû 7à3ûò3à øåêåì òóðà3ñûçëû3 8àëàòû àëûìëàð äû33àòûíàí øåòòå áîëûï êåëäè. Ì1ëèì 
òóðà3ëûëû3 íûçàìëûëû3 81ì ñåáåïëèëèê í1òèéæåñè. Îíû àëäûí àëà àéòû7, áàñ3àðû7 ì6ìêèí. 
Тура3сызлы3 81дийсесини4 м1нисин т6сини7 ушын о2ан ж6д1 терå4 ä1ðåæåäå í1çåð òàñëà7 
êåðåê áîëàäû. «Îíû áóðûí2ûøà ñûé3à2û øû33àí ïèêèð ìåíåí ò1ðèéïëåï áîëìàéäû» äåéäè Ïðèãîæèí. 
Ìèêðîä6íüÿ, òîë3ûí 81ì êîðïóñêóëÿð ò1ëèéìàòûíà ûëàéû3 êîìïëåêñëè áîë2àíûíäàé-à3, áîëìûñ 
òóðà3ñûçëû3 81ì òóðà3ëûëû3òû4 5ç-àðà áèðëèãèíåí èáàðàò. Ñîë ñåáåïëè îëàðäû4 áèðå7èñèç ä6íüÿíû 
6éðåíèï áîëìàéäû.
Óñû 7à3ûò3à øåêåì ò1áèÿòòàíû7äà ê5áèðåê äåòåðìèíèíèçìãå - í1ðñå 81ì 
81äèéñåëåðäè4 ñåáåïëèëèê áàéëàíûñûíà 18ìèéåò áåðèï êåëèíäè. Ò1áèÿò 81ì æ1ìèéåòòè áàñ3àðû7 
81ì 6éðåíè7äå 81ì äåòåðìèíèçì ïðèíöèïèíå òèéêàðëàíûëäû. Åíäèëèêòå èíñàí ò1áèÿò 81ì 
æ1ìèéåòòè òîëû3 áèëè7è 81ì áàñ3àðà àëû7û ì6ìêèí áå? äåãåí ïðîáëåìà 3àéòàäàí ê5òòåðèëìåêòå. 
Îíû 8àë åòè7 óøûí èëèì 81ì ôèëîñîôèÿ èíñàí áàñ3àðû7û 3ûéûí áîë2àí ñàëà òóðà3ñûçëû3òû 6éðåíè7ãå 
êèðèñòè. Òóðà3ñûçëû3-äåòåðìèíèçì-81äèéñåëåðäè4 ñåáåïëè áàéëàíûñûí áèëè7äè4 æà4à èìêàíèÿòûíà 
2àíà åìåñ, á1ëêè, èëèìèé ïðîöåññòè4 èíñàíûéëàñû7ûíàí 81ì ä1ëèéë áîëàäû. Îíû4 ì1íèñè ñîííàí 
èáàðàò, èëèìèé áèëè7 ïðîöåññèíå èíñàí èñêåðëèãè 3îñûë2àíû ñåáåïëè îë èíñàíûéëàñ3àí ïðîöåññ. Èíñàí 
5ç í17áåòèíäå áóë èëèìèé ïðîöåññòè4 ï6òèí áèð òàìàíû. Ñîíû4 óøûí åíäèëèêòå èíñàí ñóáüåêòèíè4 
18ìèéåòè òà2û äà àðòûï áàðìà3òà. Áó2àí áèëè7 ïðîöåññèíè4 èíñàíûéëàñû7û äåï 3àðà7 êåðåê. Óñû 
ñåáåïëè á6ãèí èíñàí 81ì ò1áèÿò áèðëèãè 8à33ûíäà àéòàð åêåíáèç, ò1áèéèé èëèìëåð îðòàñûíäà 
81ììå 7à3ûò áîë2àí óëû7ìà òàìàíëàð2à 6ëêåí èòèáàð áåðè7èìèç êåðåê. Åíäèëèêòå ò1áèéèé 
èëèìëåð æ1ìèéåòëèê èëèìëåðãå æà3ûíëàñûï áàðìà3òà. Ê5ðêåì ä5ðåòè7øèëèê ïåíåí èëèìèé 
ä5ðåòè7øèëèê 5ç-àðà æà3ûí êåëìåêòå, èëèìèé àáñòðàêëû33à 81ì ã5ççàëëû3 èñêóññòâîñûíà ò1í óñûë 
81ì 3à2ûéäàëàð åíãèçèëìåêòå.
Òóðà3ñûçëû3 81ì òóðà3ëûëû3 8à33ûíäà ã1ï êåòåð åêåí, èíñàí 81ì ò1áèÿò ì6í1ñèáåòèíäå 
3àíäàé 5çãåðèñ æ6ç áåðèï àòûð2àíû áîéûíøà òî3òàï 5òè7èìèç êåðåê.
Òóðà3ëûëû3 äåòåðìèíëåñêåí ä6íüÿíû èíñàí òîëû3 3àäà2àëà72à 81ì áàñ3àðû72à èìêàíèÿò 
áåðåäè. Åãåð ä6íüÿ òóðà3ñûçëû2ûí, îíû àëäûí-àëà áèëè7 ì6ìêèí åìåñëèãèí, îíäà2û 5çãåðèñëåð 
í1òèéæåñè áèç ê6òêåíäåé áîëìàñëû2ûí à4ëàñà3, î2àí àáàéëûëû3 ïåíåí ì6í1ñèáåòòå áîëû72à 
ì1æá6ð áîëàìûç äåéäè Ïðèãîæèí.

---

159 
Òóðà3ñûçëû3 81äèéñåñèí 6éðåíè7 èíñàííû4 óñû ä17èðãå äåéèí ê5ï í1ðñåíè ò6ñèíè7èíå, 
àéòàéû3, èëèìäåãè øåêëåíãåíëèêòè à4ëà72à èìêàíèÿò áåðåäè. Ñåáåáè óñû 7à3ûò3à øåêåì èëèì 
ê5áèðåê òóðà3ëûëû3 81äèéñåñèíå èòèáàð áåðèï êåëãåí 81ì ò1áèÿòòà2û 81äèéñåëåð ì1íèñèíå áèð 
òàìàíëàìà æàíòàñ3àí. Áèðà3 áóííàí ò1áèÿò 81ì æ1ìèéåòòå òåê òóðà3ñûçëû3 áàð åêåí äåãåí 
æó7ìà3 êåëèï øû3ïàéäû. «Ã1ï ñîíäà, òóðà3ëûëû3 81ì òóðà3ñûçëû3 1éíå áèð ïàéûòòà ïàéäà áîëàäû 
81ì 5ìèð ñ6ðåäè} äåï ïèêèðëåéäè Ïðèãîæèí.
Ñèíåðãåòèêà òóðà3ñûçëû3 ò6ñèíèãè 81ì õàîñ - ò1ðòèïñèçëèê êàòåãîðèÿñûí ôèëîñîôèÿëû3 æà3òàí 
àíàëèç åòåäè. *1ð 3àíäàé åñêè ñòðóêòóðà æà4à ñòðóêòóðà2à 5òåð åêåí, ä1ñëåï òóðà3ñûçëû3, õàîñ 
æ6ç áåðåäè, êðèçèñ 817èæ òî÷êàñûíà æåòåäè. Áóë òî÷êàäà2û 8àëàòòû 5çãåðòè7äå 1ïè7àéû òîñûíëû3 
81ì àéðû3øà 18ìèéåòêå èéå. Ñèíåðãåòèêà ðà7àæëàíû7äà2û ìèêðî 81ì ìàêðî ïðîöåññòè4 5ç-
àðà ì6í1ñèáåòèí áîëäûðàäû. Ì1ñåëåí ãåéáèð àëûìëàðäû4 ïèêèðèíøå, ìèêðîñîöèàëüëû3 81äèéñåëåðäå 
õàîñ-ò1ðòèïñèçëèê, òóðà3ñûçëû3 æ6ä1 óíàìëû îðûí òóòñà, ìèêðîñîöèàëëû3 81äèéñåëåðäå áóçû7øûëû3 
7àçûéïàñûí àò3àðàäû. Ñîíû4 óøûí ì1ìëåêåò ò1ðòèï-íûçàì 6ñòèíëèãèí òàëàï 3ûëñà, åðêèí áàçàð 
ò1ðòèïñèçëèê, íûð3òû4 åðêèíëåñè7èí òàëàï åòåäè.
Ñèíåðãåòèêà æà4à ä6íüÿ2à ê5ç 3àðàñ ñûïàòûíäà «ñûçû3ñûç» áîëìûñ îáðàçû, «ñûçû3ñûç» 81ì 
«ñûçû3ëû» ò6ñèíèêëåðè 8àñëûíäà ìàòåìàòèêà èëèìèíå ò1í. Ñèíåðãåòèêà îëàðäû óíèâåðñàë íûçàìëàðäû4 
õûçìåò åòè7è ñûïàòûíäà èñëåòåäè.
Äèàëåêòèêà óíèâåðñàë íûçàì 81ì áàéëàíûñëàð òó7ðàëû ò1ëèéìàò ñûïàòûíäà ïàéäà áîë2àí 
áîëñàäà, òèéêàð2û äû33àòû áèð ñûçû3ëûëû3 áîëìûñûíà òèéêàðëàí2àí. Áèç ðà7àæëàíû7äà ò5ìåííåí 
æî3àðû2à, 3àðàïàéûìíàí 3ûéûí2à êàðàï áàðàäû äåï 6éðåòêåí äèàëåêòèêà ò1ëèéìàòûí æ1ìèéåò 
ðà7àæëàíû7ûíà 3îëëàíûï, îíû áèð áà2äàðäà, ÿ2íûé àë2àø3ûëû3òàí 3óëëû33à, 3óëëû3òàí ôåîäàëèçìãå, 
îííàí êàïèòàëèçìãå, êåéíèíåí ñîöèàëèçìãå áàðàòó2ûí ç1ð6ðëè íûçàìëûëû3 äåï ò6ñèíäèê. Äóðûñ 
áóë ò1ëèéìàò 81ì 3óð2à3 ã1ï åìåñ, æ1ìèéåòòè4 áèð áà2äàðûí åñàï3à àë2àí îéëà7 îáðàçû. 
Äåìåê, îë æ1ìèéåò ñûçû3ëû (áèð ñûçû3 áîéûíøà) ðà7àæëàíàäû äåãåí ã1ïòåí èáàðàò åäè.
Ñèíåðãåòèêà æà4à ôèëîñîôèÿëû3 îéëà7 óñûëû ñûïàòûíäà áèð ñûçû3ëûëû3 ïåíåí áèðãå ñûçû3ñûçëû3 
ïðèíöèïèí 81ì æà3ëàéäû. Áóë ïðèíöèï ðà7àæëàíû7 àëäûí àëà áåëãèëåï 3îéûë2àí, 5çãåðìåéòó2ûí áèð 
æîëäàí êåòïåé, 81ð áèð í1ðñåíè4 èøêè áèð 5çèíøåëèãè 81ì ñûðò3û áàéëàíûñû íåãèçèíäå 81ð ñàïàðû 
æà4à 81ì ò1êèðàðëàíáà2àí æîëäàí áàðû7äû ê5ðñåòåäè. Îëàð áîëìûñ òó7ðàëû 81ð 3ûéëû ïèêèðëåðãå 
òèéêàðëàí2àí áîëû7û 81ì ì6ìêèí. Áóííàí òûñ3àðû òàðèéõûé ä1ðåêëåðäè, æ1ìèéåòëèê 5ìèðäè 
ò6ñèíäèðè7äå 3îëëàíûëàòó2ûí ãåðìåíåâòèêà ìåòîäû, æ1ìèéåòëèê 5ìèðäè4 ñòðóêòóðàñû ê5ç-
3àðàñûíàí îëàðäû4 áèð ï6òèíëèãè 81ì ýëåìåíòëåðè îðòàñûíäà2û ì6í1ñèáåòè òèéêàðûíäà 
т6синдири7ши структуралы3 метод, инсан ру7хый 8алатын 6йренету2ын ру7хый т6синдири7 методлары 
81м бар.
Êàòåãîðèÿ 81ì íûçàì ò6ñèíèêëåðè 
Ôèëîñîôèÿëû3 îéëà7 3óáûëûñëàðäû4, ïðîöåññëåðäè4 3àíäàé äà áèð æåêå ò6ðëåðèíå åìåñ, ï6òêèë 
áîëìûñ3à ò1í 2àëàáà áåëãèëåðäè, 3àòíàñëàðäû àøàäû. Áóë òåêëåñ áèëèìëåð àäàìçàò îéëà7ûíû4 
óíèâåðñàëëû3 ôîðìàëàðûíäà - êàòåãîðèÿëàðûíäà ê5ðèíèñ òàáàäû. Áîëìûñòû4 óíèâåðñàëëû3 áàéëàíûñëàðû 
îëàðäû4 
3óðàìëû, 
èéèëè7øèëèê, 
3àðàìà-3àðñûëû3ëû 
äèíàìèêàñûíäà 
ó2ûíûëû7û, 
ò6ñèíèëè7è, 
óëû7ìàëàñòûðû7ûí 5ç èøèíå àëàòó2ûí ôèëîñîôèÿëû3 ò6ñèíèêëåð äèàëåêòèêàíû4 êàòåãîðèÿëàðû òîïàðûí 
3урайды. !лбетте бул категориялар барлы3 адамзат практикасыны4 тарихий н1тийжеси 81м жу7ма2ы, 

---

160 
адамзат били7ини4 тарихий ра7ажланы7ыны4 å4 óëû7ìà àáñòðàêöèÿñû. Ñîíäàé-à3, êàòåãîðèÿ áóë - 
äèàëåêòèêàíû4 å4 ä1ñëåïêè, áàñëàí2ûø, ýëåìàíòàð ëîãèêàëû3 ôîðìàñû. Äèàëåêòèêàíû4 áàñ3à 
ëîãèêàëû3 ôîðìàëàðû êàòåãîðèÿëàðäû4 ðà7àæëàíû7ûíû4 81ì 5ç-àðà áàéëàíûñûíû4 í1òèéæåñèíäå 
æ6çåãå êåëåäè. Àéòàéû3, ñàí 5çãåðèñëåðèíè4 òèéêàð2û ñàïà 5çãåðèñëåðèíå 5òè7 íûçàìû. Îíû4 
ìàçìóíûí áåëãèëè áèð àñïåêòòå «ñàïà», «ñàí», «5ëøåì», «31ñèéåò» 8. ò. á. êàòåãîðèÿëàð 81ì 
îëàðäû4 5ç- àðà áàéëàíûñëûðû 3óðàéäû äå7 æ6ä1 äóðûñ áîëàäû. ¹àðàìà-3àðñûëû3ëàðäû4 áèðëèãè 81ì 
ã6ðåñè íûçàìûíû4 ìàçìóíûí áîëñà, «áèðäåéëèê», «àéûðìàøûëû3», «3àðàìà-3àðñûëû3» 8. ò. á. 
êàòåãîðèÿëàðäû4 5ç-ара байланысы ашату2ынлы2ы аны3. Тарихийлы3 81м логикалы3 методларды4 
мазмуны «тарихийлы3», «логикалы3» категорияларында аны3ланады. Усы та3ылетте «т6синик» 8а33ûíäà 
ëîãèêàëû3 ôîðìà êàòåãîðèÿëàðäû4 áèð ï6òèí áèðëèãèíè4 í1òèéæåñèíäå êåëèï øû3ñà, «ïèêèð æ6ðãèçè7» 
(ñóæäåíèå) 8à33ûíäà ëîãèêàëû3 ôîðìà ò6ñèíèêëåðäè4 5ç-àðà áàéëàíûñûíû4 í1òèéæåñèíäå ïàéäà 
áîëàäû. Áóë áèð. Åêèíøèäåí, êîíêðåò èëèìëåð êàòåãîðèÿëàðû ìåíåí ôèëîñîôèÿëû3 êàòåãîðèÿëàðäû4 
5çãåøåëèãè ì1ñåëåñèíå àíû3ëû3 åíãèçè7 êåðåê áîëàäû. Êîíêðåò èëèìëåðäè4 êàòåãîðèÿëàðûí 
ìûñàë2à àëàéû3` ôèçèêàäà - íóð ò6ñèíèãè, áèîëîãèÿäà - 5ñèìëèê, ýêîíîìèêà òåîðèÿñûíäà - òóòûíû7, 
ê5ðêåì-5íåðäå - ïîðòðåò ò. á. Ôèëîñîôèÿëû3 êàòåãîðèÿëàð áîëàòó2ûí áîëñà, îëàð - ìàòåðèÿ, 
êå4èñëèê 81ì 7à3ûò, ôîðìà 81ì ìàçìóí, ç1ð6ðëèê 81ì òîñûíëû3 8. ò. á.
Ã1ï ñîíäà, êîíêðåò èëèìëåðäè4 êàòåãîðèÿëàðû 81ì ò6ñèíèêëåðè ñûðò3û ä6íüÿíû4 áåëãèëè áèð 
ñôåðàñûíû4 ò1ðåïëåðèí 81ì áåëãèëåðèí ÿ çàòëàðäû4 áåëãèëè áèð êëàñûíû4 òîïàðëàðûíû4 31ñèéåòëåðèí 
ñ17ëåëåíäèðñå, äèàëåêòèêàëû3 êàòåãîðèÿëàð ä6íüÿíû4 áàðëû3 ñôåðàëàðû, ä6íüÿíû4 áàðëû3 çàòëàðû èéå 
áîë2àí áåëãèëåðäè, 3àòíàñû3ëàðäû, ò1ðåïëåðäè ñ67ðåòëåéäè.
Äèàëåêòèêàëû3 êàòåãîðèÿëàð, êîíêðåò èëèìëåðäè4 êàòåãîðèÿëàðû ìåíåí ñàëûñòûð2àíäà å4 
óëû7ìà ò6ñèíèêëåð ÿìàñà «óëû7ìàëû2û øåãèíå æåòêåí ò6ñèíèêëåð». Àéòàéû3, áîòàíèêà èëèìèíäå 
«à3 òåðåê» ò6ñèíèãèí óëû7ìàëàñòûðû7 3ûéûí åìåñ` À3 òåðåê

òåðåê

5ñèìëèê. Àë «áîëìûñ» ÿ 
«ìàòåðèÿ» ò6ñèíèêëåðèí àëñà3, îëàðäàí óëû7ìàëû2û æî3àðû ò6ñèíèêëåð æî3. Òà2û áèð ìîìåíò. 
Äèàëåêòèêàëû3 êàòåãîðèÿëàð ä6íüÿíû4 çàòëàðûíû4 81ì 3óáûëûñëàðûíû4 êîíêðåò ò1ðåïëåðè ÿìàñà 
31ñèéåòëåðèí ñ67ðåòëåìåéäè. Ì1ñåëåí, ìàòåðèÿ 8à33ûíäà ôèëîñîôèÿëû3 81ì ò1áèéèé-èëèìèé 
ò6ñèíèê áàð. Ìàòåðèÿ 8à33ûíäà ò1áèéèé-èëèìèé ò6ñèíèêòè4 ìàçìóíû çàòëàðäû4 ìåõàíèêàëû3, 
ôèçèêàëû3, õèìèÿëû3 8. ò. á. 31ñèéåòëåðè ìåíåí áàéëàíûñëû. Ìûñàëû, ìàòåðèÿíû4 êîíêðåò 3óðûëûñû 
8à33ûíäà` àòîì, ÿäðî, ýëåêòðîí, ïîçèòðîí 8. ò. á. Àë ìàòåðèÿíû4 ôèëîñîôèÿëû3 ò6ñèíèãèíè4 
ìàçìóíûíà ìàòåðèÿíû4 êîíêðåò 3óðûëûñû 8à33ûíäà, ìàòåðèÿíû4 ìåõàíèêàëû3, ôèçèêàëû3, 
õèìèÿëû3 31ñèéåòëåðèíå ñûïàòëàìà áåðè7 ì1ñåëåëåðè êèðìåéäè, àë îíû4 îáúåêòèâ ðåàëëû3 áîëû7û, 
ñàíàìûçäàí òûñ3àðû æàñà7û åñàï3à àëûíàäû.
Äèàëåêòèêàëû3 êàòåãîðèÿëàð ìåíåí êîíêðåò èëèìëåðäè4 êàòåãîðèÿëàðûíû4 àðàñûíäà2û 
3àòíàñû3òà æ1íå áèð àéûðìàøûëû3 áàð. Ôèëîñîôèÿëû3 êàòåãîðèÿëàðäû4 àáñòðàêòëû2û, óëû7ìàëû2û 
î2àäà æî3àðû ä1ðåæåäå áîë2àíëû3òàí, îëàð êîíêðåò èëèìëåðäè4 òèêêåëåé ìåòîäû áîëà àëìàéäû. 
Áèðïàðà àëûìëàðäû4 ïèêèðèíøå äèàëåêòèêàíû4 êàòåãîðèÿëàðû ìåíåí êîíêðåò èëèìëåðäè4 àðàñûíäà, 
îëàðäû4 îðòàëû2ûíäà îëàðäû áàéëàíûñòûðàòó2ûí æ1íå áèð èëèìèé ìåòîäëàð áîëû7û êåðåê. Ì1ñåëåí, 
ò1áèéèé èëèìëåð óøûí ìàòåìàòèêàëû3 ëîãèêà, ñèñòåìàëû3 ìåòîä 8. ò. á. Òàðèéõûé-æ1ìèéåòëèê èëèìëåð 
óøûí ñîöèàëëû3 ôèëîñîôèÿíû4 ìåòîäû 81ì êàòåãîðèÿëàðû 8. ò. á. Áóëàðäû4 áåëãèëè áèð æûéíà2ûí - 
óëû7ìà ìåòîäëàð 81ì êàòåãîðèÿëàð äåï àòà72à áîëàäû. Áèð æà2ûíàí îëàðäû4 òèéêàðûíäà 

---

161 
ôèëîñîôèÿëû3 ïðèíöèïëåð 81ì ìåòîäëàð îðûí òóòàäû. Åêèíøè æà2ûíàí óëû7ìà èëèìèé ìåòîäëàð 
ìåíåí êàòåãîðèÿëàð êîíêðåò èëèìëåðäè4 áåëãèëè áèð òàðà7ûíäà ôèëîñîôèÿëû3 81ì ìåòîäîëîãèÿëû3 
7àçûéïà àò3àðàäû.
Айырым авторлар улы7ма илимий методларды диалектикалы3 метод пенен те4лестиргиси келеди, 
óëû7ìà èëèìèé ò6ñèíèêëåðäè äèàëåêòèêàëû3 êàòåãîðèÿëàðäû4 ñòàòóñûíà ê5òåðãèñè êåëåäè. *à3ûé3àòûíäû 
áóëàð åêè ò6ðëè êàòåãîðèÿëàð. Óëû7ìà èëèìèé ò6ñèíèêëåð ê5áèíåñå æåêêå àðíà7ëû èëèìëåðäè4 
òåîðèÿëû3 ôóíäàìåíòàë ò6ñèíèêëåðè áîëûï òàáûëàäû. Äèàëåêòèêàëû3 êàòåãîðèÿëàðäû4 áàñ3à èëèìëåðäè4 
êàòåãîðèÿëàðûíàí, ñîíû4 èøèíäå óëû7ìà èëèìèé êàòåãîðèÿлардан айырмашылы2ы мынадан ибарат. 
Áèðèíøèäåí, îáúåêòèâëèê àñïåêòòå äèàëåêòèêàëû3 êàòåãîðèÿëàð ñ67ðåòëåéòó2ûí 2àëàáàëû3 
áàéëàíûñëàð2à 81ì 3àòíàñû3ëàð2à ìàòåðèàëëû3 81ðåêåòòè4 áàðëû3 ôîðìàëàðû èéå. Áàñ3à èëèìëåðäè4 
ò6ñèíèêëåðè áóë ««31ñèéåòêå} èéå åìåñ. Åêèíøèäåí, ëîãèêàëû3 àñïåêòòå äèàëåêòèêàíû4 ëîãèêàëû3 
ôîðìàëàðû, ñîíû4 èøèíäå êàòåãîðèÿëàð óíèâåðñàëëû3 ôîðìà2à 81ì ìàçìóí2à èéå, ÿ2íûé áóë 
êàòåãîðèÿëàðäû4 ìàçìóíûíû4 èøèíå àäàìçàò áèëèìèíè4 áàðëû3 òàðà7ëàðûíû4 ìàçìóíûí 
êèðãèçè7ãå áîëàäû. Àë êîíêðåò èëèìëåðäè4 ò6ñèíèêëåðèí ÿìàñà óëû7ìà èëèìèé ò6ñèíèêëåðäè àëñà3, 
îëàðäû òåê ê5áèíåñå ò1áèéèé èëèìëåðäè4 ÿìàñà æ1ìèéåò èëèìëåðèíè4 àéûðûì òàðà7ëàðûíäà 
3îëëàíû72à áîëàäû. Óëû7ìà èëèìèé ò6ñèíèêëåðäè óíèâåðñàëëû3 êàòåãîðèÿëàð ðåòèíäå 3îëëàíû72à 
óìòûë2àíäà áóë êàòåãîðèÿëàðäû4 ìàçìóíû òèéêàð2û ò6ðäå 5çãåðèñêå óøûðàéäû. :øèíøèäåí, 
ãíîñåîëîãèÿëû3 àñïåêòòå äèàëåêòèêàíû4 ëîãèêàëû3 ôîðìàëàðû, ñîíû4 èøèíäå êàòåãîðèÿëàð áèëè7äè4 
óíèâåðñàëëû3 ôîðìàñû áîëûï òàáûëàäû. Îëàðäû òåîðèÿëû3 áèëè7 3óðàëëàðû ðåòèíäå àäàìçàò áèëèìëåðèíè4 
áàðëû3 òàðà7ëàðûíäà 3îëëàíû72à áîëàäû. Àë êîíêðåò èëèìëåðäè4 ò6ñèíèêëåðèí áèëè7äè4 óíèâåðñàëëû3 
ôîðìàñû ðåòèíäå ê5ïøèëèê æà2äàéäà 3îëëàíû72à áîëìàé 3àëàäû.
Äèàëåêòèêàëû3 êàòåãîðèÿëàð, îëàðäû4 ìàçìóíû àäàìçàò îéëà7ûíû4 æóìûñûíû4 17ëàäòàí-
17ëàä3à 5òèï æûéíà2àí ò1æèðèéáåñèíè4 æó7ìà2û, í1òèéæåñè. Æà4à êàòåãîðèÿëàð ïðàêòèêàëû3 
3àòíàñû3ëàðäû4 ðà7àæëàíû7û òåê áåëãèëè ä1ðåæåãå æåòêåííåí êåéèí ïàéäà áîëàäû. Çàòëàðäû4 ÿìàñà 
3óáûëûñëàðäû4 áåëãèëè áèð 3àòàðûíàí òèéêàð2û áåëãèëåðèí àæûðàòûï áèëè7 81ì îíû æó7ìà3ëà7 ëîãèêàëû3 
îéëà7 ìåíåí åìåñ, àë ïðàêòèêà ìåíåí áåëãèëåíåäè. Ñîíû4 óøûí 81ì êàòåãîðèÿëàðäû øåãèíå 
æåòêåí ò6ñèíèêëåð ðåòèíäå áåëãèëå7 äóðûñëû33à êåëåäè.
Êàòåãîðèÿëàð áóë àäàìíû4 ò1áèÿòòû áèëè7èíè4 áàñ3ûøëàðû.
Äåãåí ìåíåí ôèëîñîôèÿ òàðèéõûíäà êàòåãîðèÿëàð 8à33ûíäà ê5ç-3àðàñëàð áèð 3ûéëû åìåñ. 
Ì1ñåëåí, Êàíòòû4 ïèêèðèíøå, êàòåãîðèÿ áóë àïðèîðëû3 ò6ñèíèêëåð, ÿ2íûé îëàð ñûðò3û ä6íüÿíû4 
ñ67ðåòëåìåñè åìåñ, àäàìçàò ïðàêòèêàñûíàí ïàéäà áîë2àí åìåñ. Êàòåãîðèÿëàð ïðàêòèêà2à 
øåêåì òûñ3àðû ä6íüÿäàí 21ðåçñèç àäàìäà òó7ûë2àííàí áåðè æàñàéäû. Êàòåãîðèÿëàð àäàìíû4 
áèëèìèíè4 ä1ñëåïêè ø1ðòè. Ò1áèÿòòà, ìûñàëû, êå4èñëèê 81ì 7à3ûò æî3. Àäàì òåê 5çèíè4 
îéëà7ûíäà2û êå4èñëèê 81ì 7à3ûò 8à33ûíäà2û êàòåãîðèÿëàð àð3àëû êå4èñëèê 81ì 7à3ûòòû 
3îñûìøàëàï ò1áèÿòòû ò1ðòèïêå ñàëàäû. Êàòåãîðèÿëàð 8åø 7à3ûòòà 5çãåðèëìåéäè. Îëàðäû4 
àðàñûíäà 8åø 3àíäàé áàéëàíûñ æî3.
Кантты4 категория 8а33ында метафизикалы3 к5з-3àðàñûí Ãåãåëü êðèòèêàëàéäû. Îíû4 
ïèêèðèíøå, êàòåãîðèÿëàð ðà7àæëàíàäû. Îëàð 5ç-àðà áàéëàíûñòà. Ãåãåëüäû4 ôèëîñîôèÿ òàðèéõûíäà 
3îñ3àí óëëû 6ëåñè îíû4 îéëà7äû4 ëîãèêàëû3 ôîðìàëàðûí, îíû4 èøêè 3àðàìà-3àðñûëû3ëàðûí 
ê5ðñåòè7èíäå. Ñîíû4 ìåíåí áèðãå Ãåãåëü èäåàëèñò. Îíû4 ïèêèðèíøå, êàòåãîðèÿëàð îáüåêòèâ 

---

162 
èäåÿëàðäû4 
æàñà7 
ôîðìàëàðûíû4, 
ê1ðàìàòëû 
ñàíàíû4 
ðà7àæëàíû7ûíû4 
áàñ3ûøëàðûíû4 
ñ67ðåòëåìåñè. Ò1áèÿò àáñîëþò ñàíàíû4 ðà7àæëàíû7ûíû4 í1òèéæåñè. Áóë ïèêèð ñûí2à àëûíàäû. 
*à3ûé3àòûíäà äà êàòåãîðèÿëàð 8à3ûé3ûé, ÿ2íûé îáüåêòèâëèê 3àòíàñëàðäû4 ñ67ðåòëåìåñè áîëûï 
òàáûëàäû 81ì áóë 3àòíàñû3ëàð áîë2àíøà êàòåãîðèÿëàðäû øûí ò6ñèíèêëåð äå7ãå áîëàäû.
Åíäè íûçàì ì1ñåëåñèíå êåëñåê, îë ò1áèÿòòà2û, æ1ìèéåòòåãè 81ì àäàìçàò îéëà7ûíäà2û 
81ð ò6ðëè øåêñèç áàéëàíûñëàð 81ì 3àòíàñû3ëàðäû4 áåëãèëè áèð ò6ðèí ñ67ðåòëå7 ìåíåí áàéëàíûñëû. 
Àéòàéû3, áóë 3àòíàñëàð 81ì áàéëàíûñëàð ñûðò3û 81ì èøêè, ç1ð6ðëè 81ì òîñûíëû, 7à3ûòøà, òóðà3ëû 
8. ò. á áîëû7û ì6ìêèí.
Ã1ï íûçàì 8à33ûíäà êàòåãîðèÿ ñ67ðåòëåéòó2ûí áàéëàíûñëàðäû4, 3àòàíàñû3ëàðäû4 òèéêàð2û 
белгилери 81м айырмашылы2ы неде дегенде е4 алды менен нызамлылы3 байланысларды4 обьективлигин, 
äåìåê áèçè4 ñàíàìûçäàí 21ðåçñèçëèãèí ìîéûíëà72à áîëàäû. Íûçàìëûëû3 áèçè4 ñàíàìûçäàí 
21ðåçñèç æàñàéòó2ûí ìàòåðèàëëû3 îáüåêòëåðäè4 ò1áèÿòûíàí êåëèï øû2àäû. Ñîíû4 óøûí áóë 
íûçàìëû3ëàðäû èñëåï øû2àðû72à 81ì æî3 åòè7ãå áîëìàéäû. Àäàìëàðäû4 òåê 5ç ì1ïèíäå 
íûçàìëàðäû4 ïàéäàëû ò1ðåïèí 3îëëàíûï 81ì çûÿí êåëòèðåòó2ûí ò1ñèðèíåí 3óòûëû72à 81ðåêåò åòè7è 
ì6ìêèí.
Íûçàìíû4 åêèíøè áåëãèëè ò1ðåïè îíû4 çàòëàð 81ì 3óáûëûñëàðäû4 èøêè áàéëàíûñëàðûí 81ì 
3àòíàñû3ëàðûí áèëäèðè7èíäå. Åãåðäå îáüåêòëåðäè èçåðòëåãåíäå îëàðäû4 ñûðò3û áàéëàíûñëàðûíäà 
òî3òàìàé, òåðå4èðåê, èøêè áàéëàíûñëàðûí èçåðòëå7ãå óìòûë2àí æà2äàéäà, òåê ñîë 7à3ûòòà áóë 
îáüåêòëåðäè4 íûçàìûí àøû72à áîëàäû. Àéòàéû3, ñà7äà ìåíåí 5íäèðèñ àðàñûíäà2û áàéëàíûñëàð2à 
èòèáàð áåðè7 ç1ð6ðëè. Òèéêàðûíàí íûð3 5íäèðèñòå èñëåíèï øû2ûëàäû, àë ñà7äàäà èñêå àñûðûëàäû. 
!ëáåòòå, áóë áîéûíøà òàëàï 81ì óñûíûñòû4 ñàëûñòûðìàëû åðêèíëèãèí áèéêàðëà72à áîëìàéäû.
Íûçàì ò6ñèíèãè èøêè áàéëàíûñëàðäû ñ67ðåòëåéäè. Óñû æà2ûíàí íûçàìäû åêè 3óáûëûñòû4 
àðàñûíäà2û èøêè áàéëàíûñëàðäû áèëäèðåäè äåñåê 31òåëåñïåéìèç. Áèðà3 íûçàì2à òàï óñûíäàé 
àíû3ëàìà áåðè7 åëå æåòêèëèêñèç, ñåáåáè 81ð áèð èøêè áàéëàíûñòû áóë íûçàìëû áàéëàíûñ äå7ãå 
áîëìàéäû. Ìûñàëû, áóëò ïåíåí æà7ûííû4 àðàñûíäà èøêè áàéëàíûñ áàð. Áèðà3, áàðëû3 7à3ûòòà áóëòòàí 
êåéèí æà7ûí áîëà áåðìåéäè. Íûçàì í1ðñåëåðäè4 òèéêàðûí ê5ðñåòåäè. Íûçàì - òèéêàðëàðäû4 
àðàñûíäà2û 3àòíàñû3.
Ñîíû4 ìåíåí áèðãå íûçàì2à áóë èøêè 81ì òèéêàð2û áàéëàíûñ äåï àíû3ëàìà áåðè7 åëå 
æåòêèëèêñèç.
Íûçàìëû áàéëàíûñëàðäû4 æ1íå äå áåëãèëè áèð ò1ðåïè îëàðäû4 òóðà3ëûëû2ûíäà. Íûçàì áóë 
3убылысты4 беккем, 5згермейту2ын т1репи. Нызам 3убылысларды4 арасынäà2û 3àòíàñû3òû 
øû2àðàòó2ûí áàéëàíûñëàð2à êèðåäè. Ìûñàëû, Àðõèìåäòè4 àø3àí íûçàìûí- су7да2ы зат3а бул зат 
îðíûí áàñ3àí ñó7äû4 à7ûðëû2ûíà òåê áèð ê6ø ò1ñèð åòåäè. Áóë æåðäå çàòëàðäû4 ìàññàñû, ê5ëåìè, 
ìàòåðèàëû 8. ò. á. 3àíøåëëè ê5òåðèëå áåðñèí, áèðà3 3àòíàñû3òû4 áèðå7è áèðå7èíå áåëãèëåíãåí 
òå4ëåìåñè, ïðîïîðöèÿñû 5çãåðèëìåéäè. Áàéëàíûñëàðäà áîëàòó2ûí ïðîïîðöèÿíû, òå4ëèêòè, áàñ3àøà 
айт3анда байланысларды4 5згермейту2ын, тура3лы т1репин нызам т6синиги с67ретлейди. Демек, 
íûçàì êàòåãîðèÿñû ñåáåïëè áàéëàíûñëàðäû4 èøêè, òèéêàð2û 81ì òóðà3ëû, ò1ðåïëåðèí ñ67ðåòëåéäè. 
Äèàëåêòèêàíû4 áàñ3à êîíêðåò èëèìëåð ìåíåí ñàëûñòûð2àíäà íûçàìëàðäû èçåðòëå7äå 5çãåøåëèãè áàð. 
Ìàòåðèÿëëû3 ä6íüÿäà, îíû4 áàðëû3 81ðåêåò ôîðìàëàðûíäà áîë2àí 2àëàáàëû3 íûçàìëàðäà 
81ðåêåòòè4 òåê àéðû3øà ôîðìàñûíà èéå íûçàìëàð áàð.

---

163 
Äèàëåêòèêà, áèðèíøèäåí, å4 óëû7ìà íûçàìëàðäû èçåðòëåéäè. Áóë óíèâåðñàëëû3 íûçàìëàð2à 
81ðåêåòòè4 áàðëû3 ôîðìàëàðû, ÿ2íûé, ìåõàíèêàëû3, ôèçèêàëû3, õèìèÿëû3, áèîëîãèÿëû3, ñîöèàëëû3 
81ì îéëà7 èéå.
Áóë å4 óëû7ìà íûçàìëàðäû4 èëèìèíå, ìûñàëû, äèàëåêòèêàíû4 òèéêàð2û íûçàìëàðû 81ì 
êàòåãîðèÿëàðû ñ67ðåòëåéòó2ûí áàéëàíûñëàð äà 3àòíàñû3ëàð äà êèðåäè.
Åêèíøèäåí, 
äèàëåêòèêà 
å4 óëû7ìà íûçàìëàðäû 5çèíøå, íà3 ò6ðäå, îëàðäû4 ä6íüÿíû4 81ð 3ûéëû ñôåðàëàðûíäà 5çãåøå 
ê5ðèíåòó2ûí ôîðìàëàðûíàí àæûðàòûï 3àðàéäû. Êîíêðåò èëèìëåð êîíêðåò íûçàìëàðäû èçåðòëåéäè. Ìûñàëû, 
физика Архимед нызамы менен шу2ылланады, химия - Àâàãàäðî íûçàìû ìåíåí, áèîëîãèÿ - 
ôèëîãåíåç 81ì îòíîãåíåçäè4 áèðëèãè 8à33ûíäà íûçàì ìåíåí 8. ò. á. Áèðà3 íûçàìíû4 5çèí 3àëàé 
ò6ñèíè7 êåðåê - áóë ì1ñåëåëåð ìåíåí òåê äèàëåêòèêà øó2ûëëàíàäû.
:øèíøèäåí, äèàëåêòèêà ò1áèÿòòà2û 81ì æ1ìèéåòòåãè îáúåêòèâ íûçàìëàðäû4 òåê óëû7ìà 
áåëãèëåðèí èçåðòëå7 ìåíåí øåêëåíáåéäè, àë îëàðäû ñ67ðåòëåéòó2ûí ëîãèêàëû3 ôîðìàëàð ìåíåí, 
ìûñàëû, íûçàì 8à33ûíäà êàòåãîðèÿëàð ìåíåí øó2ûëëàíàäû. Ñîëàé åòèï äèàëåêòèêàíû4 íûçàìëàðäû 
èçåðòëåéòó2ûí ò1ðåïèíè4 5çãåøåëèãè, êîíêðåò èëèìëåðäè4 èçåðòëåéòó2ûí ò1ðåïèíåí àéûðìàøûëû2û 
óñûëàðäàí êåëèï øû2àäû.
!ëáåòòå íûçàìëàð2à áàéëàíûñëû ê5ç-3àðàñëàð ôèëîñîôèÿäà2û áà2äàðëàð2à ñ1éêåñ áèð 3ûéëû 
åìåñ. Ì1ñåëåí, èäåàëèñòëèê ê5ç-3àðàñëàð íûçàìëàðäû ðó7õûéëû33à æ6ãèíäèðåäè. Êàíòòû4 ïèêèðèíøå, 
ä6íüÿäà íûçàìëàð æî3. Íûçàìëàð ò6ñèíèê ðåòèíäå òåê àäàìçàòòû4 îéëà7ûíäà áàð. Àäàìëàð óñû 
êàòåãîðèÿëàð àð3àëû èçåðòëåéòó2ûí îáúåêòëåðäè ò1ðòèïêå ñàëàäû. Àë ãåéáèð ñóáúåêòèâëèê, âîëþíòàðèñòëèê 
ò6ñèíäèðè7ëåðäå Êàíòòû4 ïèêèðè òà2û äà ê6øåéòèëåäè. À3ûðû, îëàð èëèìëåðäè4 íûçàìëàðûí îáúåêòèâ 
ä6íüÿíû4 íûçàìëàðûíû4 ñ67ðåòëåìåñè äåï 3àðàìàéäû. Èëèìíè4 íûçàìëàðûí àäàìçàòòû4 ñàíàñû 
îéëàï øû2àðàäû. Íûçàìëàðäû4 òåîðèÿëû3 3óðàë åêåíèí äå óìûòïà7ûìûç êåðåê.
ÄÈÀËÅÊÒÈÊÀÍÛ; ÍÅÃÈÇÃÈ ÍÛÇÀÌËÀÐÛ
Ñàí 5çãåðèñëàðèíè4 òèéêàð2û ñàïà 5çãåðèñëåðèíå 5òè7 íûçàìû 
!ééåìãè ãðåê ôèëîñîôëàðû à3 7à3òûíäà èòèáàð2à àëûíà áåðìåéòó2ûí ìàéäà 5çãåðèñëåð 
òîïëàíûï- òîïëàíûï, àäàì æ6ä1 ñåçåðëèê 5çãåðèñëåðãå àëûï êåëåòó2ûíëû2ûíà äû33àò à7äàð2àí åäè. 
Àéòàéû3, 6éèëãåí 3óìíû4 ñåçèëìåñòåé ä1ðåæåäå àçàÿ áåðè7è 3óìäû áèðîòàëà æî3 åòñå, àäàìíû4 
áàñûíäà2û øàøòû4 áèëäèðìåé ò6ñè7è îíû òà3ûð áàñ åòåäè. Áóë æåðäå áèð 8àëäàí åêèíøèñèíå 5òè7 
åëåñïåñèç, ê5ðèíåð-ê5ðèíáåñ æà2äàé2à èéå. Áàñ3à æà2äàéëàðäà áóë øåãàðà æ6ä1 àíû3 ê5ðèíèñ 
òàáàäû.
Áóíäàé ìûñàëëàðäû ê5ïëåï êåëòèðè7 ì6ìêèí. Ñïîðò 81ì ê1ñèïëèê áîéûíøà øåáåðëèê ÿ 
áèëèìëèëèê, äàíûøïàíëû3 òà à3ûðûíëàï òîïëàíûï, 7à3ûòòû4 5òè7è ìåíåí æ6ä1 ñåçèëåðëèê ä1ðåæåãå 
5теди. Алкогольди, наркотикти тосын бир рет 3олланы7 81м 317ипли - алкоголизмге, наркомания2а 
алып кели7и м6мкин. Сондай а3 5ндиристи4 3орша2ан орта2а к5п 2ана зыянлы т1сийр мудамы 
топланып турады. *азарсыз дозадан басланып, 8а7аны4, су7 са3ла2ышларды4, 817изди4 
патасланы7ы 7а3ытты4 5ти7и менен апатшылы3 д1режеге жетеди. Денени4 белгили теипература2а 
дейин жылы7ы я су7ы7ыоларды4 агрегатлы3 8алатын 5згертеди.
Гегель бундай 5згерислерде 2алаба сан 5згерислерини5 сапа 5згерислерине 5ти7и деп 
аталату2ын 2алаба нызамлылы3ты к5рди.

---

164 
Сапа 81м 31сийетлер 
Д6нья к5п т5рли. Ол адамны4 алдында бир т6р предметлерди4 емес, ал 81р т6рли 
31сийетке ийе к5п т6рли предметлер, 3убылыслар, процесслерден турады. *1р бир предмет бир емес, 
ал бир неше 31сийетлерге ийе. Соны4 ушын да бир емес, бирнеше 81р т6рли минезлемелерден 
турады.
№1сийетлер тийкар2ы 81м тийкар2ы емес болады. Айтайы3, искерлик к5з-3арасынан адамны4 
к5зини4 3ара я к5к болы7ы, бойы, кийимини4 стили 18мийетке ийе емес. Оны4 3андай 31ниге, 
профессионализмини4 д1режесини4 т5мен я жо3ары болы7ы ж6д1 18мийетли.
Àíà7 ÿ ìûíà7 ñåáåïëåðãå áàéëàíûñëû òèéêàð2û 31ñèéåòëåðèí æî2àëò3àí ïðåäìåòëåð æà4à 
8àëàò3à 1éòå7èð êèðå áåðìåéäè, áàñ3à ïðåäìåòëåð áîëûï êåòåäè. Ì1ñåëåí, àâàðèÿ2à ò6ñêåí 
ñàìîëåò ñàìîëåò áîëû7äàí 3àëàäû, ìåòàëë ñûíû3ëàðûíà àéíàëàäû.
Ñïåöèôèêàëû3
81ì 
ñïåöèôèêàëû3
åìåñ 
31ñèéåòëåð 81ì áîëàäû. Àòîì ñàëìà2ûíû4 áåëãèëè 
18ìèéåòè ì1ëèì õèìèÿëû3 ýëåìåíò óøûí ñïåöèôèêàëû33à èéå, àë óëû7ìà ñàëìà3 òàðòûëûñ 
ìàéäàíûíäà òóð2àí 31ëåãåí ìàòåðèàëëû3 äåíåëåðäè4 óëû7ìà õàðàêòåðèñòèêàñû. Ì1ëèì 3óáûëûñ3à 
òèéèñëè ñïåöèôèêàëû3 31ñèéåòëåð îíû4 óøûí õàðàêòåðëè áîëûï 
áåëãèëåð
ÿìàñà 
ñèìïòîìëàð
äåï àòàëàäû. 
Îëàð àíà7 ÿ ìûíà7 ïðåäìåòòè áóíäàé áåëãèëåðãå èéå åìåñ áàñ3àëàðûíû4 àðàñûíàí òàáû72à 
ì6ìêèíøèëèê áåðåäè. Áó2àí, àéòàéû3 3ûëìûñ ñèòóàöèÿñûíäà áàðìà3ëàðäû4 èçè, ì1ëèì íà73àñ3à 
ò1í òàðòûñ ìûñàë áîëà àëàäû. Ïðåäìåòòè4 ãåéáèð 31ñèéåòëåðè ò6ðèí 5çãåðòè7è ì6ìêèí, îëàðäû 
æî2àëòû7û ÿ 3àéòàäàí àëû7û ì6ìêèí. Ñîíû4 ìåíåí áèðãå àæûðàëìàñ 31ñèéåòëåð 81ì áàð. 
Ôèëîñîôèÿäà îíû àòðèáóòëàð äåï àòàéäû. Àéòàéû3, ïðåäìåòëåð êå4èñëèêòè4, 7à3ûòòû4, 81ðåêåòòè4 
ìèíåçëåìåñèñèç ì6ìêèí åìåñ. Æåêå àäàì óøûí àòðèáóòèâëèê 31ñèéåòè4 áèðè-ÿä. ßäûí æî3 åòêåí 
àäàì, îíû4 ìåíåí áèðãå àäàìçàòëû3 êåëáåòèí õ1ì æî3 åòåäè.
Àêòóàëëû3
81ì 
ïîòåíöèàëëû3
31ñèéåòëåð 81ì áîëàäû. Àêòóàëëû3ëàðû òàï óñû 7à3ûòòà 1ìåëãå 
àñàäû 81ì áà3ëàíàäû. Ïîòåíöèàëëû3ëàðû (îëàðäû äèñïîçèöèÿëû3 äåï 81ì àòàéäû) æàñûðûí õàðàêòåðãå 
èéå, ì1ëèì ïðåäìåòòè4 áàñ3àëàðû ìåíåí 81ð 3ûéëû 5ç-àðà ò1ñèéðèíäå ìóäàìû æåêå 3îñûëàäû 81ì 
ê5ðèíèñ òàáàäû. Ì1ñåëåí ýëåêòð 5òêèçè7øèëèê, åðè7, àäàìçàòëû3 áà7ûðìàíëû3 ìèíå óñûëàé 
ê5ðèíåäè.
Ïðåäìåòëåð - 31ñèéåòëåðäè4 ìåõàíèêàëû3 æûéûíäûñû ÿ 31ñèéåòëåðäè4 1ïè7àéû ñóììàñû åìåñ, 
îëàðäû4 5ç-àðà áàéëàíûñû, áèðëèãè. Ñîíû4 óøûí 81ì ïàðàìåòðëåðäè òàíûï áèëè7 îéäû4 ê6øèí - 
îëàðäû4 ê5ï ò6ðëè ê5ðèíèñëåðèíè4 ñèíòåçèí òàëàï åòåäè. Ïðåäìåòòè4 31ñèéåòëåðèíè4 òóðà3ëû 
æûéûíäûñû ôèëîñîôèÿäà ñàïà ò6ñèíèãè àð3àëû ê5ðèíèñ òàáàäû. ¹1ñèéåòëåð ïðåäìåòëåðäè4 àíà7 ÿìàñà 
ìûíà7 áåëãèëåðèíè4 ò1ðåïëåðèíè4 áàñ3à ïðåäìåòëåð ìåíåí 3àòíàñëàðûíû4 ê5ðèíèñè ñûïàòûíäà 
áîëàäû.
*1ð áèð ïðåäìåò ê5ï 3ûðëû. Îë áàñ3à ïðåäìåòëåðãå 81ì àäàìëàð2à 81ð 3ûéëû ò1ðåïëåðè 
ìåíåí áóðûëû7û, áàñ3à ïðåäìåòëåð ìåíåí 81ð ò6ðëè áàéëàíûñëàð2à êèðè7è, àäàìçàò ïðàêòèêàñûíäà 
81р 3ыйлы пайдаланы7ы м6мкин. М1селен, стакан-су7 иши7 ушын ыдыс, соны4 менен бирге ол 
бас3а ма3сетлер ушын 81м пайдаланылы7ы м6мкин` геометр т1репинен-цилиндрди4 6лгиси, 
зоолог т1репинен-спиртленген насекома ушын ыдыс. :й хожалы2ында, биз билемиз, стакан ишип-
же7 продуктлары ушын 5лшем 8.т.б. Оларды 81р т6рли к5з-3àðàñòàí 3àðà7 ì6ìêèí. 
Ïðåäìåòëåðäåãè 81ð ò6ðëè àñïåêòëåðäè îëàðäû4 áèðëèãè òó7ðàëû ê5ç-3àðàñëàðäû ÿäòà óñëàé ê5ðå 

---

165 
áèëè7 81ð3àøàí äà2äûíû, ò1æèðèéáåíè òàëàï åòåäè. Äèàëåêòèêà 3óáûëûñëàð2à èéèëè7øèëèêòè, ê5ï 
ò6ðëè, 81ð ò1ðåïëåìå 3àòíàñòà áîëû72à 6éðåòåäè.
¹1ñèéåòëåðäè4 ó3ñàñëû3ëàðû 81ì àéûðìàøûëû3ëàðû ñàïà æà2ûíàí áèð òèïëè 81ì 81ð 3ûéëû òèïëè 
ïðåäìåòëåðäè4, 3óáûëûñëàðäû4, ïðîöåññëåðäè4 òîïàðëàðûí àíû3ëàï áåðäè. Ñàïà äåãåíèìèçäå áèç 
ïðåäìåòòè4 áàñ3à ïðåäìåòëåð ìåíåí 3àòíàñ, áàéëàíûñëàð ñèñòåìàñûíäà2û òóòàñ, èíòåãðàëëû33à èéå 
õàðàêòåðèñòèêàñûí ò6ñèíåìèç.
Ïðåäìåòëåðäè4 ñàïàñû 81ì 31ñèéåòëåðè òó7ðàëû ïèêèð æ6ðèòêåíäå îëàð îáúåêòèâ õàðàêòåðãå èéå 
ìå ÿ àäàìíû4 ê5ç-3àðàñûíàí, ïðàêòèêàëû3 ìà3ñåòëåðèíåí, àäàìíû4 3àáûëëà7ûíû4 
5çãåøåëèêëåðèíåí 21ðåçëè ìå äåãåí ñîðà7 ïàéäà áîëàäû. Áóë ñîðà7 (ôèëîñîôèÿíû4 òèéêàð2û 
ì1ñåëåñèíè4 ê5ï âàðèàíòëàðûíû4 áèðè) ôèëîñîôëàðäû4 àëäûíà áóðûííàí 81ì 3îéûë2àí. Ì1ñåëåí, 
XVIII-XVII 1сирлерде затларды4 «биринши» ты2ызлы3, аралы3, 81рекет, салма3,) 81м «екинши» 
(сес, т6р, д1м, ийис,) «сапалары» 8а33ында тартыслар болды. Ол д17ирди4 ойшыллары биринши топар2а 
кирету2ын 31сийетлерди 2ана объективликке ийе десе, адамны4 сезим органларына т1сийр ети7 
н1тийжесинде пайда болату2ынларын субъективликке ийе деп 3арады. Бул материя2а механистлик 
к5з-3арас3а с1йкес келди. (А3ыры, материя механистлик к5з-3арас бойынша ке4исликте 81м 
81р т6рли бирликтеги дене 81м б5лекшелерди4 бирлиги, оларды4 тартылы7 81м ийтерили7 нызамы 
бойынша 81р 3ыйлы затлы3 предметлерди пайда етеди).
Д6ньяны4 сапалы к5п т6рлилигини4 реаллы2ы ямаса иллюзорлы2ы 8а33ында буннан со42ы 
пикирле7лер сондай жу7ма33а келди, «биринши» сапалар сезим органларыны4 ж1рдеминде 3абылланады 
(Приборларды4 к5меги 81м бийкарланбайды). Бул м1нисте а7ырлы3, орын алмасы7ды4 тезлиги, 
жо3арыла2анда2ы гедир-будырлы3, тегислык 81м бас3а да механикада есап3а алынату2ын 31сийетлер 
адамлар т1репинен сезимлик 3абылла7 барысында сеслерди, т6рлерди 81м бас3а да «екинши» деп 
аталату2ын 31сийетлерди 3абылла7дан субъективликке ийе емес. Бас3аша айт3анда, адамлар денелик 
жа3тан (тек 2ана ойша, ру78ый емес) онда 3атнасату2ын предметлерди4 3ыйын 5з-ара 3атнасына 
енискен. Олар затларды4 31сийетлери, сапалары ту7ралы пикирлерин оларды4 3алайынша т1жирийбеде 
болы7ына байланыслы айтады. Кант буны «5зинше затларды4» характеристикасынан б5леклеп, 
«3убылыслар» деп атады. Мойынла7 керек, затларды4 барлы3 31сийетлери «обьектив д6ньяны4 субьектив 
образлары». Бира3 адамдай т1жирийбеси 5зине д6нья ту7ралы обьектив билимлерди4 5си7ини4 реаль 
м6мкиншиликлерин, предметлерди4 81р 3ыйлы 31сийетлерин 81м сапалы 5згешеликлерин ж1млейди. 
Бундай м6мкиншилик предметлер менен к5п т6рли контактлар барысында т1мийинленеди. Бира3 
бул 81р 3ашан 5згеше шарайытта, бас3а тийкарда 1мелге асады. Иске, сондай-а3 ал2ан 
билимлерди практикада тексери7, оларды4 топланы7ы адамларды4 к5пшилигини4 к6ш 2айратын 
ж1мле7 81м киреди. Сапа т6синиги предметлерди4 6лкен 81м киши топарларыны4 
спецификациясын, 5згешелигин а4латады. Сапа т1бият пенен ж1мийет, тири 81м тири емес, 3атты 
денелер, суйы3лы3 81м газ, 5симлик 81м 8ай7анлар д6ньясы 8.т.б. арасында2ы сапалы3 
шегараларды аны3ла72а м6мкиншилик береди. Сапалы шегараларды4 орнатылы7ы минералларды, 
5симликлерди, 8ай7анларды, техникалы3 д6зилислерди, 31сийетлерди, миллет 81м халы3ларды 
классификацияла7ды4 тийкарында жатады. Соны4 менен бирге д6ньяны4 сапалы к5п т6рлилиги 
то3тап 3ал2ан 3убылыс емес. Ол 81р 3ашан 81рекетше4. №убылыслар менен предметлерди4 

---

166 
сапалы характеристикасы не менен белгиленеди? Бул сора72а жу7ап бери7 ущын сапа т6синиги 
менен байланыстыры7 з1р6р.
САПА *!М САН. Сапа предметти4 (3убылысларды4, предметти4) сондай белгиси, ол оны 
о2ан 81м оны4 менен бир типлес предметлер класына тийисли 31сийетлерди4 жыйындысына ийе 
сыпатында болады. Сапалы3 белгиликти жо2алты7дан предмет 5зи менен 5зи болы7дан 3алады, оны4 
предметлерди4 бас3а класларына тийисли жа4а белгилерге ийе болады. М1селен, ериген руда шлак3а, 
металл2а айналады, 5спирим есейип, жас жигитке, жас жигит кисиге, киси 7а3ытты4 5ти7и менен 
2арры2а айналады, поселок ул2айып 3ала2а айналады 8.т.б.
Сапа категориясы биринши м1ртебе Аристотель т1репинен анализленди. Ол физикалы3 д6нья2а 
сапалы 3атнасты тийкарлады (квалитативизм). Орта 1сирлик схоластиканы4 71киллери «жасырын» сапа 
проблемасы менен шу2ылланды. Олар2а силте7лер менен предметлерди4, затларды4 81р 3ыйлы 
31сийетлери менен т6синдирилди (д1ри емлейди, себеби онда емле7 у3ыбы 8. т. б бар). XVII-XVIII 
1сирлердеги философ-материалистлер бул проблема2а «биринши» 81м «екинши» сапалар ту7ралы ой-
пикирлер менен байланыслы 3атнас жасады. Бира3 1сирлер бойы д6нья2а бас3аша к5з-3арас, санлы3 
3атнас 31липлести 81м онда сапалы3 к5п т6рлилик 5ширилип 3аралды. Санлы3 белгилерди4 ашылы7ы 
6лкен 18мийетке ийе болды. М1селени4 бул т1репине к5бирек пифагоршылар ды33ат б5леди, олар 
тийкарынан санды-болмысты4 тийкары сыпатында т1лийматты ислеп шы3ты.
Сан - 3убылыслар, предметлерди4, процесслерди4 олар2а т1н 31сийетлерини4 ра7ажланы7 
81м интенсивлиги бойынша му2дар2а 81м санларда к5ринис табату2ын характеристикасы.
Пифагоршыларды4 81м бас3а да 5зине дейингилерди4 ойларын улы7маластыра отырып, Аристотель 
санды былай т6синдирди` «сан дегенимиз - состав б5леклерге б5лини7и, оларды4 81р бири олар еке7 
ме я к5п пе, т1бияты бойынша бире7 81м белгили бир н1рсе. №1леген сан егер есапланса к5п, 
ал ол 5лшенсе му2дар». (Аристотель. Соч. в 4-т. М. , qour. Т. стр. 164). Бул философиялы3 
пикирле7ди4 1деттен тыс3арылы2ына 3арамастан (пикир буннан 2, 5 мы4 жыл бурын айтыл2ан), оны4 
м1нисин т6сини7 3ыйын емес` санлы3 т1репине затларды4 5лше7ге 81м математикалы3 
с17лелендири7ге т1н т1реплери киреди.
Реаль «затларды4» санлы3 характеристикасын ба8ала7 1детте бир теклес, сондай-а3 т1бияты 
бойынша сапалы3 жа3тан 81р 3ыйлы затларды4 улы7ма 31сийетлерин ашы7дан басланады. Бул 
31сийетлер (олар бойынша 81р т6рли предметлерди салыстыры7 м6мкин) линиялы3 размерлер, 
81рекетти4 тезликлери, масса, денелерди4 температурасы. Адамзат организми ушын г1п салма3, 
бой, 5кпени4 к5леми 81м 3ан басымны4 к5рсеткишлери 8.т.б. ту7ралы болы7ы м6мкин. Тек 
усындай улы7ма 31сийетлерди б5лип к5рсети7 2ана затларды4 санлы3 характеристикасын белгиле7ге 
м6мкиншилик береди.
*1р т6рли затлар санлы3 жа3тан бир бирликке жат3ызыл2анда 2ана санлы3 жа3тан салыстырмалы бола 
алады. Бир бирликти4 2ана с17лелени7и сыпатында бир атамалы, демек 5з-ара 5лшенбели 
му2дарлар бола алады. Сапалы3 жа3тан п6ткиллей 81р 3ыйлы предметлер 81м 3убылысларды4 бир 
санлы3 характеристика менен улы7маластыры7ды4 м6мкин емеслигин А. П. Чеховты4 белгили 
81зилинен к5ри7ге болады` «Жа7ын жа7ды 81м еки студент».
*1р т6рли предметлерди гейбир улы7ма 31сийетлер тийкарында санлы3 к5з-3арастан 3ара7 
онда2ы сапалы3 айырмашылы3ларды 5ширеди. М1селен, сапалы3 жа3тан 81р 3ыйлы товарлар - нан, 

---

167 
кийим, автомобиллер - оларды ж6кле7, ж6гин алы7 барысында, транспортировка тусында «те4леседи». 
А3ыры олар салма3 81м габаритке ийе. Адамларды 81м 81р т6рли т12дийрине, характерини4 
белгисине, профессиясына 8.т.б. 3арамастан лифт оларды4 тек салма2ын «есап3а} алып те4лестиреди. 
Продукцияны4 к5п т6рлилиги оларды4 3уныны4 а3шада2ы суммалы3 санлы3 к5ринисинде 
5ширилген.
Предметлерди4 сапалы3 айырмашылы3ларын «те4лестири7», оларды гейбир бирликке алып кели7, 
5лше7ди м6мкин 3ылады. Ана7 я мына7 му2дарды 5лше7 процедурасы о2ан с1йкес 
5лше7ди4 бирлигин орнаты7ды талап етеди. М1селен, метр - узынлы3ты4 бирлиги, килограмм - 
массаны4 бирлиги. Бир н1рсени 5лше7 - демек онда2ы бирликлерди4 санын орнаты7 деген с5з. 
Предметлерди4, 3убылысларды4, процесслерди4, санлы3 характеристикалары ж1мийетлик практикада 
ке4нен 3олланылады (м1селен, 5ндиристи, 3урылысты, социаллы3 ра7ажланы7ды планластыры7 81м 
транспортты4 81рекетини4 кестесин д6зи7де, халы3ты4 есабын ж6ргизи7де 8.т.б.).
Санлы3 подход, о2ан тийкарлан2ан математикалы3 аппарат 81зирги илимде 18мийетли роль 
ойнайды. Т1бияттаны7ды 81м техникалы3 илимлерди н1зерде тута отырып, Д. И. Менделеев 5лше7 
баслан2ан жерде илим басланады дейди. Эксперименталлы3, математикалы3, т1бияттаны7, жа4а 
д17ирди4 81мме аны3 илимлери санлы3 методларды 3олланы7 барысында пайда болды. 
Математикаландыры7 процеси, математиканы4 илимий билимини4 81м техниканы4 81р т6рли 
билимлерине тере4 ениси7и XX-1ñèðäè4 åêèíøè ÿðûìûíäà èíôîðìàòèêàíû4 81çèðãè òåõíèêàëû3 
áàçàñûíû4 ðà7àæëàíû7û ìåíåí 3óäèðåòëè òåç 81ðåêåò åòåòó2ûí ýëåêòðîí-åñàïëà7 ìàøèíàëàðûíû4 
ðà7àæëàíû7û ìåíåí ê6øåéäè.
Èëèìäåãè 81ì òåõíèêàäà2û 5ëøåíåòó2ûí ìó2äàðëàð2à, îíû4 àíû3ëû2ûíà òàëàïëàð èëèìèé-
òåõíèêàëû3 ïðîãðåññòè4 æà2äàéûíà áàéëàíûñëû 5ñè7äå. Ê5ï 2àíà 81çèðãè òåõíîëîãèÿëàðäà 
èñëåíè7äåãè äåòàëëàðäû4 ëèíèÿëû3 ðàçìåðëåðè ìåòðäè4 ìèëëèîííàí áèðëèãèíäå áà3ëàíû7äà. 
Á6ãèíëèãèíäå ðàäèî ýëåêòðîíèêàíû4 ïåðñïåêòèâàëû3 îáëàñòû - нанаэлектроника (бунда 5лше7ди4 
àíû3ëû2û метрди4 миллиардтан бирине жетеди), ол микроэлектрониканы 5згертеди.
Àíà7 ÿ ìûíà7 {çàòòû} (3óáûëûñ, ïðîöåññ) 3àðàé îòûðûï, äû33àòòû ÿ ñàïàëû3 ÿ ñàíëû3 
àñïåêòëåðãå á5ëè7 êåðåê. Àíàëèçäè4, 6éðåíè7äè4, áà8àëà7äû4 ñàïàëû3 81ì ñàíëû3 ìåòîäëàðû 
èëèì ìåíåí ïðàêòèêàíû4 81ð ò6ðëè îáëàñòëàðûíäà 3îëëàíûëàäû. Õèìèÿäà ñàïàëû3 àíàëèç àíà7 ÿ 
ìûíà7 áèðëèêêå êèðåòó2ûí çàòëàðäû4 õèìèÿëû3 ñîñòàâûí, ò6ðëåðèí, ýëåìåíòëåðäè4 íîìåíêëàòóðàñûí 
àíû3ëà7 ìåíåí áàéëàíûñëû, ñàíëû3 àíàëèç - áóíû 3óðàéòó2ûí ñàíëû3 õàðàêòåðèñòèêàëàðäû àíû3ëà7 
ìåíåí áàéëàíûñëû. {Ñàïà} 81ì {ñàí} ò6ñèíèêëåðè ýêîíîìèêàíû4 ðà7àæëàíû7ûíû4 ýêñòåíñèâ 
æîëûíàí èíòåíñèâ æîëûíà 5òè7èí ñàíàëû ò6ðäå ò6ñèíè7 ìåíåí áàéëàíûñëû. Áèðèíøè æà2äàéäà 
ïðîäóêöèÿíû4 øû2û7û æà4à ê1ðõàíàëàðäû4 åíãèçèëè7è ìåíåí, åãèñ ìàéäàíëàðûíû4 óë2àéû7û, 
5íäèðèñëèê 3óäèðåòòè4 ê6øåéè7è, èñëå7øèëåðäè4 ñàíûíû4 ê5áåéè7è ìåíåí 8. ò. á. áàéëàíûñëû. 
Åêèíøè æà2äàéäà 5íèìíè4 øû2û7ûíû4 óë2àéû7û ìèéíåò 5íèìäàðëû2ûíû4 óë2àéû7û ìåíåí, 
áèðà3 ñîë æóìûñëàðäû4, ìèéíåò 3óðàëëàðûíû4 àç ñàíû ìåíåí ò1ìèéíëåíåäè. Òåõíîëîãèÿëû3 
6скенеле7ди4 сапасын жа3сыла7 жолы менен, жумыскерлерди4 81м инженерлерди4 31нийгелигин 
àðòòûðû7, æà4à àãðîòåõíèêàíû æî3àðû ñîðòëû òó3ûìäû 3îëëàíû7, äåìåê ñàíëû3 åìåñ ñàïàëû3 
5çãåðèñëåðäè4 åñàáûíàí 81ì åðèñèëäè. !ñèðåñå åëèìèçäè4 21ðåçñèçëèê ðà7àæëàíû7û òóñûíäà îíû4 

---

168 
áàçàð ýêîíîìèêàñûíà òèéêàðëàí2àí 8à3ûé3ûé äåìîêðàòèÿëû3 81ì ðà7àæëàí2àí ì1ìëåêåòêå, 
ñîíäàé-à3 ïó3àðàëû3 æ1ìèéåòêå àéëàíäûðû7 áóëàðñûç ì6ìêèí åìåñ.
Ñàïà 81ì ñàí 3àðàìà-3àðñû 81ì ñîíû4 ìåíåí áèðãå áèð-áèðè ìåíåí àæûðàëìàñ ä1ðåæåäå 
áàéëàíûñ3àí ïðåäìåòëåðäè4 õàðàêòåðèñòèêàëàðû. Îëàðäû4 áóë áàéëàíûñû ôèëîñîôèÿäà 5ëøåì ò6ñèíèãè 
àð3àëû áåðèëåäè.
!ééåìãè ãðåê ôèëîñîôèÿñûíäà áóë ò6ñèíèêòè Äåìîêðèò 3îëëàíäû 81ì 5ëøåì àíà7 ÿ 
ìûíà7 3óáûëûñòû4 îáúåêòèâ áåëãèëåðèí 81ì îëàð2à áà8àëà7 3àòíàñûí áèðèêòèðåäè (5ëøåì ñåçèìè) 
äåï ò6ñèíäèðåäè. Åêèíøè ìîìåíò ñîôèñò Ïðîòàãîðäû4 îéûíäà ê6øëèðåê ê5ðèíèñ òàáàäû` «Àäàì 
барлы3 затларды4 5лшеми». Шынында да адамлар 5злерин 3орша2ан д6нья менен 81м бас3а 
адамлар менен байланыстырып 3арап, олар 5злерини4 81рекетлеринде затларды4 31сийетлерин саналы 
т6рде т6синеди, есап3а алады. Бунда та4 3аларлы3 8еш н1рсе жо3. Философиялы3 т6синиклер, 
проблемалар 5зине «адамзатлы3 аспектти» киргизеди. %лшем т6синиги 5ндирислик, к5ркем 
практикада (б5леклерди4 с1йкеслиги, келискенлиги, пропоциялары, гармония 8.т.б.) сондай-а3 
адамны4 минез-3ул3ына (5лшем сезими) 3олланылы7ына 3арай пайдаланылады. Соны4 менен бирге 
илимни4 ра7ажланы7ы менен 81м оны4 философиялы3 улы7маласы7ы менен 5лшем т6синиги 5зине 
били7лик-теориялы3 м1нис ж1млейди.
%лшем - сапа менен санны4 диалектикалы3 бирлиги ямаса санлы3 5згерислерди4 сондай 
интервалы, оны4 шегарасында предметти4 сапалы3 белгилилиги са3ланады. М1селен, 5симлик 81м 
8ай7ан организмлери 5зини4 5мир с6ри7 у3ыбын температураны4 аны3 белгиленген 
шегараларында 2ана са3лайды. *1ммемиз билемиз, денени4 температураларыны4 айналы7 
диапазоны онша 6лкен емес жа2дайда адамны4 нормал д1режеде 5зин-5зи сези7и 81м адам 
организмини4 5мири м6мкин болады. *1р т6рли затларды4 агрегатлы3 8алыны4 температуралы3 
5лшемлери 5мир с6реди. Бундай 5лшемлерди били7 практикада ке4 3олланылады. Айтайы3, су7 
суйы3 8алында 0 ден q00 градус3а шекем 5мир с6реди, нульден т5мен температурада су7 
муз2а айналады, q00 градуста 3айнап баслайды. Сынапты4 суйы3 8алында2ы -eo градустан +etu,
Сынап -eo градуста 3атады, ал etu градуста 3айнап баслайды. Агрегатлы3 8алатты4 5лшемин 
били7, м1селен, металлургияда 81м ж6д1 18мийетли. Усында сынапты алы7 тийкарлан2ан. Сынабы 
бар 3азылманы t00 -tt0 градуста 3ыздыры7да сынап шы2арылады 81м со4ынан конденсаторларда 
усланады, ол жерде температура w0градуста 3оллап-3у7атланады. Аналогиялы3 жол менен - шы2ары7 
81м конденсация ар3алы цинкти4 81м бас3а да ре4ли металларды4 пирометаллургиясы 1мелге 
асырылады.
Солай етип биз санлы3 5згерислерди4 сапалы3 5згерислерге 5ти7ине тиккелей келдик.
Санлы3 3атнасларды4 сапалы3 3атнаслар2а 5ти7 нызамы санлы3 81м сапалы3 5згерислерди4 
5з-ара байланысын билдиреди.
Нызамны4 м1ниси мынада` затларда мудамы болату2ын а3ырын санлы3 5згерислери 
шегарасына жети7 менен сапалы 5згерислерге алып келди. Бу2ан байланыслы Гегель былай дейди` 
г6насыз к5ринген санлы3 5згерис 8ийлекерликке ийе, онда сапалы 5згерис тутылды.
Санлы3 81м сапалы3 5згерислерди4 байланысларыны4 конкрет формалары к5п 2ана 
т1бияттаны7лы3 - илимий нызамларда к5ринис табады. Д. И. Менделеевти4 химиялы3 элементлерини4 
периодлы3 нызамы усындай. Бира3 сан 5згерислерини4 сапа 5згерислерине 5ти7 нызамы конкрет-

---

169 
илимий нызамлардан айрылып турады. Ол шексиз улы7ма, философиялы3 характерге ийе 81м д6нья2а 
к5з-3араслы3 функцияны ат3арады, е4 алды менен уза3 86ким с6рген д6нья2а санлы3 
механистлик к5з-3арасты бузады.
Гегель 5згерислерди4 азайы7ы 81м ул2айы7ы ту7ралы шекленген т6синикти сын2а ала отырып, 
оны }жаман шексизлик пенен} салыстырды 81м оны бир т6рли, монотонлы, санлы3 5згерислерде шек 
жо3 3убылыс сыпатында 3арады` q+q+q+q. . Бул }жаман шексизликке} }8а3ый3ый шексизликти}- сапалы 
шегараларды4 5ти7и менен, жа4а пайда болы7лар менен байланыслы азайы7 81м к5бейи7ге 3арсы 
3ойды.
Санлы3 5згерислерди4 сапалы 5згерислерге 5ти7 нызамы д6ньяны 3ыйын, к5п сапалы, 5з 
ишине элементар б5леклерди, атомларды, молекулаларды, кристалларды, та7 пародаларын, планеталарды, 
планеталар системасын, галактикаларды, метагалактикаларды алату2ын д6ньяны т6сини7ге 
ба2дарлайды. Оларды4 барлы2ы бир-биринен тек размери, массасы 81м бас3а да санлы3 
характеристикалары ар3алы 2ана айрылып турады, ол 81р т6рли сапалы бирликлерден т6рли, болмысты4 
спецификалы3, к5п т6рли т6рлерин а4латады. Бас3аша айт3анда, нызам д6ньяны4 к5п сапалылы2ын 
затларды4 81р т6рли санлы3 характеристикасы менен ажыралмас байланыста 3арайды.
Сапалы 5згеристи4 санлы3 5згеристен та2ы бир айырмашылы2ы сол, ол секири7 т6синиги ар3алы 
81м к5ринис табады.
Секири7 - санлы3 5згерислерди4 сапалы3 5згериске 5ти7и ямаса бир сапалы3 8алатты4 
екиншисине 5ти7и (5лшемни4, шекти4 арты7ы н1тийжесинде), секири7ди4 мысаллары` жулдызлар 81м 
планеталар, соны4 ишинде К6н системасыны4 пайда болы7ы, Жер бетинде тиришиликти4 пайда болы7ы, 
5симликлерди4 81м 8ай7анларды4 жа4а т6рлерини4, адамны4, оны4 анасыны4 31липлеси7и, 
адамзат ж1мийети тарийхында ж1мийетлик - экономикалы3 формацияларды4 пайда болы7ы 81м 
алмасы7ы, социаллы3 революциялар.
Секири7ге мысалларды ж6д1 к5п келтири7 м6мкин. Санлы3 5згерислерди4 топланы7ы менен 
секири7ге алып кели7и м6мкин. }Металлды4 шарша7ынан} машинаны4 деталыны4 сыны7ы. Металл 
детальды4 кысымы артында тур2ан структураны4 микроскопиялы3 5згерислери ерте ме, кеш пе 
сыны72а алып келеди. Егер микрожарылы7лар биринен со4 бири пайда бола берсе, оларды4 саны 
а3ырынлап 5седи, металл стерженьни4 жарылы7ы тез болады. Температураны4 5си7ини4 н1тийжесинде 
белокты4 суйы3 8алынан 3атты 8алына 5ти7и болады. Ядролы3 жаныл2ыны4 санын мудамы к6шейти7 
м6мкин. Бира3 плутонийди4 белгили массасына жети7де тутас ядролы3 реакция пайда болады 81м 
энергияны4 жарылысы болады. Бул мысалларды секири7ди4 бир сапалы 8алаттан екиншисине 5ти7ди4 
ж6д1 аны3 81м п6ткил системаны4 3айта 3урылы7ы менен байланыслы. Секири7лер бас3аша да 
болады` Жа4а сапаны4 элементлерини4 топланы7ы, г5не сапаны4 элементлерини4 жо3 болы7ы. 
Бундай }секири7лер} уза3 81м мудамы болады.
Т1биятта, ж1мийетте, м1дениятта екинши типтеги секири7лерге к5п мысал табы7 м6мкин. 
М1селен, к5п 2ана геологиялы3 процесслер а3ырынлап иске асады. Айтайы3, тас к5мирди4, 
нефтьти4, руданы4 пайда болы7ы. Жер бетинде 5мирди4 пайда болы7ы 81м уза3 процесс. 
%симликлер менен 8ай7анларды4 жа4а т6рлери 81м уза3 7а3ыт 31липлести.
Сапалы 5згерислерди4 гей бир т6рлери 81м интенсивли 81м мудамы а3ырын формада 5ти7и 
м6мкин. М1селен, су7ды4 3айна7ы менен т1бийий шараятларда су7 са3ла2ышларда2ы 

---

170 
су7ды4 пу72а айналы7ы. Сондай а3 а3ырын 5тету2ын химиялы3 реакция менен катализаторды 
3осы7 менен я 3ыздыры7 менен 5тету2ын реакция. Секири7лерге 1детте адамлар ушын 
бузылы7лар менен 5тету2ын т1биятта2ы, ж1мийеттеги апатшылы3лар 81м киреди. Бу2ан мысаллар 
вулканларды4 атылы7ы, жер силкини7лер, к6шли д6белейлер. Бира3 апатшылы3лар а3ырынлап билдирмей 
81м болады. М1селен, адамзат3а д5нип тур2ан 317ип. . .
Мудамы 81м 1сте а3ырынлы3 пенен 5тету2ын секири7лерди4, 5згерислерди4 санлы3 1сте 
а3ырынлы2ынан айырмашылы2ы бар ма? Секири7ди4 критерийи - сапалы3 5згерис. %згеристи4 тезлиги, 
оны4 интенсивлиги сапалы 5згерислерди4 спецификалы3 белгилери бола алмайды. Санлы3 5згерислер 81м 
тез, интенсив, ал секири7лер ж6злеген, мы4ла2ан, миллионла2ан жыл2а созылы7ы м6мкин.
Философиялы3 к5з-3арастан санлы3 81м сапалы3 5згрислерди4 критерийи процессти4 
да7амлы2ы емес, ал оны4 характери болады.
Секири7лер ири, киши 8.т.б. болады. Киши секири7лер жийи-жийи болса, ирилери киши масштабта2ы 
секири7лерден 3уралады. Киши секири7лер масштаблы секири7лерге байланыслы оларды4 санлы3 таярлы2ы 
болады.
Та2ы бир момент. №1леген 3убылысты система сыпатында 3ара7 м6мкин. Белгили 7а3ыт 
аралы2ында 81р бир системаны4 5мир с6ри7ин т1мийнле7ши тийкар2ы подсистемалар элементлер 
81м байланыслар ана7 я мына7 д1режеде тура3лы болып 3алады, тура3лы белгилерин 81м 
минезлемелерин са3лайды 81м с5йтип оны4 тутаслы2ын, 5зи менен 5зини4 относителли бирдейлигин 
т1мийнлейди. }Сапа} я2ный }сапалы3 белгилик} категориясы системаны4 бул белгили 7а3ыт 
аралы2ында2ы относителли тура3лылы2ын с17лелендиреди. Бас3аша айт3анда, сапа }затларды4} 
системалар сыпатында белгили структура2а ийе бас3а затлар менен 5з-ара байланыс 81м 3атнасларда 
5мир с6рип, ана7 я мына7 функцияны орынлайту2ын тутас характеристикасы.
Системалы3 подход к5з-3арасынан сапалы-болдыры7шы факторлар 3андай? Бул м1селеде 6ш 
позиция болы7ы м6мкин. Предметти4 сапалы3 белгилигини4 тийкарында затлы3 3урам болы7ы 
м6мкин. Бул химиялы3 бирлеспелердеги элементлерди4 3урамыны4 5згерисинде жа3сы к5ринеди. 
Бира3 субстратлы3 подход сапалы 5згерислерди4 барлы3 себеплерин аша алмайды. Сапалы3 жа3тан 81р 
3ыйлы затлар бир, олар бир состав3а, бира3 81р 3ыйлы структура2а (тас к5мир, алмаз, графит) ийе. 
Предметти4 сапалы белгилилигини4 18мийетли факторы оны4 структурасы - системада2ы элементлерди4 
байланысыны4 белгили усылы болады. Структуралы3 подходты4 тийкарында сапа обьектти4 составлы3 
элементлерини4 тура3лы 5з-ара 3атнасы болады 81м бул оны4 спецификасын минезлейди, бир обьектти 
екиншисинен ажыраты72а м6мкиншилик береди. Бира3 бул обьект 81м шекленген. Структура2а 
у3сас сапалы 81р 3ыйлы системалар бар. Сапалы3 белгилиликти системаны4 функционаллы3 31сийетлери 
менен (функционаллы3 подход) байланыстыры7 бар. Бул 6ш подход ж1мленген т6рде 2ана 
предметти4 сапалы3 белгилилигин белгилейту2ын факторларды4 тутас картинасын бере алады. Ал, енди 
5згерис, сапалы жа4а 5згерислерди4 пайда болы7ын генетикалы3 методты пайдалана изертлейди.
!лбетте санлы3 81м сапалы3 5згерислерди4 динамикасы 81м оны4 системалы3 подходты4 
т6синиклеринде б6гинлигинше т6синдирили7и тек илимий били7 ушын 2ана емес, 1мелий искерлик 
ушын 81м 18мийетке ийе. М1селен, елимиз 21резсизликке еристи. Лекин, оны са3ла7, беккемле7 
81м ра7ажландыры7 бизден 81р 3ашан шыдам 81м жигерлилик талап етеди. А3ыры, %збекстанны4 
5з ра7ажланы7 жолы «сохта революциялы3 секири7лерсиз, фожиали а3ыбетлерсиз 81м к6шли социаллы3 

---

171 
ларзаларсиз, эволюциялы3 жол менен нормал, м1дениятлы ра7ажланы72а 5ти7 - та4лап алын2ан 
жолды4 тийкар2ы мазмуны 81м м1ниси}. (Ислам Каримов. ?збекистоннинг 7з исти3лол ва 
тара33иет й7ли. Т. }?збекистон}, qoow. q0-б.).
№арама - 3арсылы3ларды4 бирлиги 81м г6реси нызамы 
№арсылы3лар обьектив 81м 2алаба характерге ийе.
Айтайы3, обьектив д6ньяны4 31леген 
материаллы3 бирлиги, 81р бир процеси ямаса 3убылысы ра7ажланы7да2ы 3арама-3арсы т1реп 81м 
тенденцияларды4 5з-ара т1сиринен, 3арсылы3ларды4 пайда болы7, 31липлеси7 81м шешили7инен 
турады.
*1рекетти4 5зи 3арама-3арсы т1реплерден - 6зликлилик 81м 6зликсизликтен турады. 
*1рекеттеги дене бир 7а3ытта бир орында турады 81м турмайды. Бул 3арама-3арсылы3ты4 мудамы 
пайда болы7ы 81м бир 7а3ытта шешили7и 81рекет болады.
Т1бият пенен ж1мийетти4 3арама-3арсылы3лы характери илим 81м практиканы4 
ма2лы7матлары менен тастый3ланады. *1зирги физика, м1селен, барлы3 микрообъектлерди4 тол3ын 
т1ризли 81м корпускуляр 31сийетлерге ийе екенлигин айтады.
Ж1мийетти4 тийкарын 81м о2ан характерли ишки 3арсылы3лар, биринши гезекте 5ндири7ши 
к6шлер менен 5ндирис 3атнасларыны4 арасында2ы 3арама-3арсылы3 3урайды.
Адамзат били7и 81м 3арама-3арсылы3лы. А3ыры, били7 процеси мудамы ойла7ды4 объектке 
жа3ынласы7ы 81м т1биятты адамны4 ойында с17лелендири7 «5ли}, абстракт жа2дайда емес, ал 
81рекетти4 м14ги процесинде, 3арама-3арсылы3ларды4 пайда болы7ында 81м оларды4 
шешили7инде болады.
Солай етип, 3арсылы3лар ра7ажланы7ды4 тийкарын 3урайды, олар объективликке ийе, т1бият 81м 
ж1мийет, п6ткил бизди 3орша2ан д6нья менен ажыралмас бирликте.
Диалектикалы3 3арсылы3лар 3арсылы3, 3арама-3арсылы3, айырмашылы3, конфликт, бирдейлик 8.т.б. 
категориялары ар3алы ашылады.
№арсылы3 81м 3арама-3арсылы3ты те4 м1нисли т6синиклер сыпатында т6сини7 бар. Шынында да, 
м1лим 3убылыс 3арсылы3лы ямаса ол 3арама-3арсылы3ларды4 бирлигинен турады де7 бир с5з есабы. 
Деген менен 3арсылы3ты 3арама-3арсылы3ларды4 арасында2ы 3атнас сыпатында 3ара7 дурысыра3 
болады.
Процесслер 81м 3убылыслар ра7ажланы7ды4 3арама-3арсы т1реплерди4 я тенденцияларынан 
турату2ын 3арсылы3 сыпатында болады. Солай етип, }3арама-3арсылы3} т6синиги (}противоположность}) 
3арама-3арсылы3ты4 81р бир т1репин а4латы72а, ал }3арсылы3} - усы т1реплерди4 5з-ара 
3атнасларын, 3арама-3арсылы3ларды4 5з-ара 3атнасларын а4латы72а байланыслы 3олланылады.
Айырмашылы3 - 3арсылы3ты4 к5ринисини4 бир формасы. Айтайы3, тутыны7 81м алмасы7 
3уныны4, 3унны4 тура3лы 81м эквивалентли формалары. Сондай-а3 товар тутыны7 3уны 81м 3ун 
сыпатында еки т6рли жаса72а ийе. Бира3 бул еки т6рли бирдей емес жаса7 айырмашылы33а 5сип 
шы3са, айырмашылы3 3арама-3арсылы33а 81м 3арсылы33а 5сип шы2ады.

---

172 
}Айырмашылы3} т6синиги бир 7а3ытта предметлерди4 бир-биринен айырмашылы2ын, екинши бир 
моментте диалектикалы3 3арсылы3ты4 формасын ямаса 3арсылы3ты4 ра7ажланы7ында2ы бас3ышты 
а4латады.
}№арсылы3} т6синиги менен }конфликт} т6синигин шатастыры72а болмайды. №арсылы3 
предметти4 ямаса 3убылысты4 ра7ажланы7ыны4 п6ткил барысында 5мир с6рсе, конфликт 3арсылы3ты4 
белгили моменти 2ана бола алады. Конфликт 3арсылы3ты4 жо3ары 5ткирликке 5ти7и, усыны4 себебинен 
бул 8алатты жа4асы менен 5згерти7 з1р6рлилиги пайда бол2анда иске 3осылады.
}С1йкессизлик} 81м }3арсылы3} т6синиклери 81м бир емес. Буны 5ндири7ши к6шлер 81м 
5ндирис 3атнаслары арасында2ы 3атнаслары мысалында т6синдири7 м6мкин.
Диалектикалы3 3арсылы3 3арама-3арсы т1реплерди4, тенденцияларды4 бирлиги, оларды4 5з-ара 
белгилени7и менен характерленеди.
}№арама-3арсылы3ларды4 бирлиги} т6синиги жийи-жийи }3арама-3арсылы3ларды4 бирдейлиги} 
т6синигине те4 т6синик сыпатында т6синидириледи. *а3ый3атында оларды4 арасында толы3 те4лик жо3. 
№арама-3арсылы3ларды4 бирдейлиги 3арама-3арсылы3ларды4 бир-бирине айналы7ына байланыслы }бирлик} 
термини ишки 3арама-3арсылы3ларды4 5з-ара белгилени7шилигин а4латады. Бирдейлик айырмашылы3тан 
ажыралмас жа2дайда 81р бир зат бир 7а3ытта 5зи менен 5зи 81м соны4 менен бирге бас3а 
болады. №арама-3арсы т1реплер тек 2ана бирдейликке ийе емес, айырмашылы33а да ийе. Бул 
диалектикалы3 к5з-3арас3а метафизикалы3 к5з-3арас 3арсы келеди. Метафизика бирдейлик пенен 
айырмашылы3та ма7асасыз 3арама-3арсылы3ларды к5реди 81м оларды4 арасында2ы бирлик 81м 5з-
ара т1сирди бийкарлайды.
№арама-3арсылы3ларды4 бир-биринен б5линбейту2ынлы2ы, бирин-бири белгилемейту2ынлы2ы 
оларды4 бир-бирине 5ти7инен 81м к5ринеди. М1селен, 31леген тири организмни4 5мир с6ри7и 
3уры7 менен бузы7ды4 5з-ара т1сиринде к5ринеди. }№арама-3арсылы3ларды4 бирлиги}, оны4 
6стине улы7ма диалектикалы3 бирлик 81р т6рли формаларда к5ринеди. Бул бирлик, бурын 
айт3анымыздай-а3, 3арама-3арсы т1реп 81м тенденцияларды4 бир-бирин белгиле7инде 2ана 
емес, ал оларды4 те4 кели7и, бирдейлиги 81м те4 81рекети (равнодействие) т6ринде 81м болады. 
Белгили шараятларда бирин-бири бийкарла7шы т1реплер те4леси7ге ямаса те4 81рекетке жетиси7и 
м6мкин.
}Те4 81рекет} (равнодействие), }те4лик} т6синиклери 3арсылы3ларды4 ра7ажланы7ында2ы 
сондай этапларды с17лелендиреди, 3арама-3арсы т1реплер те4леседи я бул я ол т1репке аны3 
салма3 т6си7 болмайды. М1селен, организмни4 5миринде те4 81рекет моменти организмни4 
5сип жетилиси7, ержети7 д17иринде к5ринеди. Бул д17ирде ассимиляция 81м диссимиляция 
процесслери бирин-бири те4лестиреди. %си7 д17иринде жетекши ролди ассимиляция процеси, ал 
3артайы7 д17иринде диссимиляция процесслери жетекшилик роль ойнайды. №арама-3арсылы3ларды4 
те4 81рекетинде тура3лылы3 моменти 81м к5ринис табады.
№арама-3арсылы3ларды4 бирлиги оларды4 5з-ара бийкарла7ынан ажыралмас жа2дайда. 
Предметлер 81м 3убылысларда2ы 3арама-3арсылы3ларды4, 3арама-3арсы т1реплерди4 г6реси 
ра7ажланы7ды4 81рекетке келтири7ши к6шин 3урады.
Диалектикалы3 3арсылы3 3арама-3арсы т1реплерди4 81м тенденцияларды4 бирлиги, бирин-бири 
белгиле7и 81м 5з-ара бийкарла7ы болады. №арама-3арсылы3ларды4 бирлигини4 относителли характери 

---

173 
сонда, ол м1лим предмет я 3убылыс, сапалы 8алат 5мир с6ргенше жасай береди. №арама-
3арсылы3ларды4 г6ресини4 абсолют характерден м1лим предметти4 5мир с6ри7 пайытында 2ана 
емес, оны4 екиншисине 5ти7и, г5не сапалы3 8алатты жа4асы менен алмастырыл2аннан пайытта 81м 
5мир с6ри7и болады.
№арсылы3лар к5п т6рли. Олар н1рсе 81м 81дийселерди4 ра7ажланы7ында т6рлише роль ойнайды 
81м 81р 3ыйлы 7азыйпа ат3арады. Олар 1детте ишки 81м сырт3ы, тийкар2ы 81м тийкар2ы емес, 
антогонистлик 81м антогонистлик емес 3арсылы3лар болып б5линеди.
Ишки 3арсылы3 - бул н1рсе 81м 81дийселерди4 5з ишиндеги 3арама-3арсы т1реплер, 
к6шлер ортасында2ы 3арсылы3лар.
Сырт3ы 3арсылы3лар н1рселер 81м 81дийселер ортасында2ы 3арсылы3лар. Бира3 3арсылы3ларды булай 
б5ли7 ш1ртли характерге ийе. Себеби, бир м6н1сибетте ишки 3арсылы3 сырт3ы 3арсылы3 болы7ы 
м6мкин. М1селен т6рли д6зимдеги м1млекетлер арасында2ы 3арсылы3 сырт3ы 3арсылы3, ал адамзат 
ж1мийети аспектинен алынса ол ишки 3арсылы3. .
Ишки 81м сырт3ы 3арсылы3лар ра7ажланы7 процесинде бир 3ыйлы роль ойнамайды. Ра7ажланы7ды4 
тийкарын, м1нисин тийкарынан ишки 3арсылы3 белгилейди. Сырт3ы 3арсылы3лар ра7ажланы72а, ишки 
3арсылы3лар ар3алы унамлы ямаса унамсыз т1сир ети7и м6мкин. М1селен, биз 81зир бий21рез 
%збекстанны4 келешеги, оны ра7ажландыры7 жобаларын д6зип атырмыз. Бунда республикамызды4 
ра7ажланы7ы, келешеги к5п т1рептен м1млекетти4 ишиндеги экономикалы3 сиясий 81м ру78ый 
маш3алаларды ту7ры, исти4 к5зин билип 8ал 3ылы7ымыз2а байланыслы. Бира3 республикамыз 8алы3аралы3 
бирлесиклерде, Бий21рез 
М1млекетлер 
А73амында 
жасама3та. 
Сырт3ы байланыс 81м 
м6н1сибетлердеги маш3алаларды 81м ту7ры аны3лап 8ал 3ылынбаса, республикамыз алдында тур2ан 
з1р6рли 7азыйпаларды 1мелге асырып болмайды. Демек, ра7ажланы7 тийкарынан ишки маш3алаларды 
8ал 3ылы72а байланыслы болса да сырт3ы 3атнасы3лырды 81м ды33аттан шетте 3алдырып болмайды. 
Турмыста ишки 81м сырт3ы 3арсылы3ларды4 5з-ара байланысын 81м 5з-ара т1сирин ж6д1 есап3а 
алып ис тут3анда 2ана б1ри табыслы болы7ы м6мкин.
№арсылы3ларды 5з характерине, оларды4 н1рсе 81м 81дийселерди4 ра7ажланы7ында2ы 
18мийетине 3арап 
тийкар2ы
81м 
тийкар2ы емес
3арсылы3лар2а 81м б5ли7 м6мкин. Н1рсе 81м 
81дийселерди4 м1нисин, оларды4 келип шы2ы7 81м ра7ажланы7 нызамлы3ларын белгилеп берету2ын 
3арсылы3 тийкар2ы 3арсылы3 болады. Тийкар2ы 3арсылы3 ра7ажланы7да бас3а б1рше 3арсылы3лар2а т1сир 
етеди. Тийкар2ы емес 3арсылы3лар н1рсе 81м 81дийселерди4 м1лим бир ра7ажланы7 бас3ышында 
оларды4 м1нисин белгилемейту2ын, ра7ажланы7ды 5згери7 к6шине ийе емес 3арсылы3лар болып, 
оларды4 ра7ажланы72а т1сири конкрет 7а3ыт3а 81м шараят3а байланыслы.
№арсылы3ларды4 3айсысы тийкар2ы, 3айсысы тийкар2ы емеслигин аны3ла7 ра7ажланы7ды4 тийкар2ы 
себеплерин ту7ры белгиле7ди4 жолы. Бул а4сат емес. Тийкар2ы 3арсылы3ты бас3а 3арсылы3лар ишинен 
табы7 ушын 3арсылы3ларды майдан2а шы2ар2ан шараятты, ситуацияны, бунда2ы 3арама-3арсы 
таманларды, бас3алардан айырмашылы2ын, 81р бир 3арсылы3ты4 бул тийкар2а бол2ан 3атнасын 
аны3ла7 керек. Тийкар2ы 3арсылы3ларды аны3ла7 социаллы3 практика процесинде 81м практика 
н1тийжелерин ойла7 ар3алы анализ 81м синтез 3ылы7 н1тийжесинде 1мелге асады.
Тийкар2ы 3арсылы3лар ишинде оларды4 бири бас 3арсылы3 болады. Бас 3арсылы3 деп ра7ажланы7ды4 
ол я бул бас3ышыны4 м1нисин белгилеп берету2ын тийкар2ы 3арсылы33а айтамыз. Бас 3арсылы3 

---

174 
тийкар2ы 3арсылы3лар ишинде 6лкен орын тутады. Олар2а байланыслы ра7ажланы7 процесинде 
белгиле7ши роль ойнайды. Ж1мийетлик ра7ажланы7да бас 3арсылы3ты аны3лап алы7 м1млекет 
ра7ажланы7ын ту7ры белгилеп алы7да ж6д1 18мийетке ийе.
Антогонистлик 3арсылы3лар ж1мийеттеги м1плери бир-бирине т6биринен 3арсы бол2ан к6шлер, 
ж1мийетлик топарлар 81м класслар арасында2ы 3арсылы3лар. Антогонистлик 3арсылы3лар конфликтке алып 
кели7и м6мкин. Бундай 8алда олар бир т1репти4 же4илиси 81м екинши т1репти4 же4иси менен 
8ал 3ылынады. Улы7ма 81мме 3арсылы3ларды 5з 7а3тында 8ал 3ылы7 з1р6рли, о2ан 3арама-3арсы 
8алда оларды4 кескинлесип бары7ы к6тилмеген а3ыбетлерди келтирип шы2арады.
Соны4 менен бирге 3арсылы3лар м1селесине, оларды 8ал ети7ди4 форма 81м усылларына 81м 
диалектикалы3 ойла7 тийкарында 3атнас жаса7 керек. Ж1мийеттеги 3арсылы3лар 81р 3ыйлы форма 81м 
усылларда 1мелге асырылы7ы м6мкин. Оларды4 гейбире7лери г5нени4 жемирилип бары7ы 81м 
жа4аны4 3арар та7ып бары7ы тийкарында 8ал 3ылынып барылса, бас3алары бул 3арсылы3ларды 
ш5лкемлестирген 3арама-3арсы т1реплерди 5з-ара келистири7, бир-бирлери менен 5з-ара 
с5йлеси7лер алып бары7, питимлер д6зи7, партнерликке ериси7 тийкарында ра7ажланы7ды т1мийнле7и 
м6мкин. Кейинги 7а3ытларда ж1мийеттеги 3арсылы3ларды 8ал 3ылы7да 3олланылату2ын усылларды4 бири 
консенсус (келисим).
Марксистлик философияда 3арсылы3ларды 8ал 3ылы7ды4 бул усылына ды33ат б5линбеди. Жа4аша 
ойла7ды4 3арар табы7ы менен ж1мийет 3арсылы3ларын 8ал 3ылы7да Гегель айт3ан консенсус усылынан 
пайдаланы7 5зини4 ма3сетке му7апы3лы2ын к5рсетти. *1зирги д17ирде консенсус усылы ж1мийет 
ра7ажланы7ында 6лкен роль ойнама3та. Айры3ша, уза3 м6ддетлер да7амында бир-бирине 3арама-
3арсы болып келген м1млекетлер, ж1мийеттеги 3арама-3арсы т1реплер, к6шлер, ж1мийетлик 
топарлар, 81рекетлер 81м партиялар ортасында2ы 3арсылы3ларды ж1мийетти4 улы7ма м1пинен келип 
шы2ып 8ал 3ылы72а консенсус усылы ж6д1 3олай. Бул усыл ж181н халы3ларын миллий таты7лы33а, 5з-
ара бирге ислеси7ге, бирликке, тура3лылы33а ериси7де ж6д1 18мийетли. Консенсус усылы 5з-ара тыныш 
жол менен алып барылату2ын с5йлеси7лер, референдумлар, халы3аралы3 8у3ы3 нормалары тийкарында е4 
з1р6рли 86жжетлер 3абыл 3ылы7 ар3алы алып барылма3та. !сиресе, бунда халы3аралы3 ш5лкемлер 
(БМШ сия3лы) те4 8у3ы3лы а2засы болы72а да байланыслы.
№арсылы3ларды 6йренип атыр2анда конкрет шараятты 81м есап3а алы7 керек` Д17ир 81м 
шараятты4 5згери7и менен антогонистлик 81м антогонистлик емес 3арсылы3ларды шеши7 
формалары 81м 5згери7и м6мкин. Себеби 3арсылы3лар 81м 5згерип, бир-бирине 5тип турады.
*1р бир област3а т1н 3арсылы3ларды4 5зине т1н 8ал болы7 формалары бар. Т1биятта2ы 
3арсылы3лар, 1детте стихиялы, 5з-5зинен пайда болып, ра7ажланып, со4 5злерине т1н нызамлы3лар 
тийкарында 8ал 3ылынады.
Ишки 81м сырт3ы, тийкар2ы 81м тийкар2ы емес, антогонистлик 81м антогонистлик емес 
3арсылы3ларды бир-биринен айыры7 з1р6рли. Бира3 олар ортасында биротала шегара жо3. Реаллы3та бир-
бирине 5тип отырады.
Бийкарла7ды бийкарла7 нызамы 
Ра7ажланы7 процесси бийкарла7ды бийкарла7 жолы менен 81м 1мелге асады. Бул бойынша 
бийкарла7 т6синигин аны3лап алы7 з1р6р.

---

175 
Болмысты4 81мме областларында мудамы г5не 5мири тамам болып атыр2ан н1рсе 81м 
81дийселерди4 81м жа4а н1рсе, 81дийселерди4 пайда болы7 процесси болып турады. Бунда2ы 
ескини4 жа4а менен алмасы7ы бийкарла7 деп аталады. }Бийкарла7} атамасын философия2а Гегель 
киргизген. Бийкарла7 диалектикада к6нделикли санада исленету2ын т6синиктен пары3 3ылады.
Бийкарла7ды диалектикалы3 т6сини7 жа4аны4 ески менен 3арапайым алмасы7ы болмастан, 
б1лки жа4а ескини4 жа2дайында пайда болып, онда2ы д6зи7 таманлардан пайдаланып, 3арар 
табы7ды т1н алы7 }Ишки бийкарла7} ра7ажланы7ды4 81рекетлендири7ши к6ши деп Гегель 
бийкар2а айт3ан емес. Диалектикалы3 бийкарла7 бир 7а3ытта }жо3} де7 менен }а7а} деп, я2ный 
бийкарла7 менен бирге тастыйы3ла7ды 81м 5з ишине алады. Ол 81мме н1рсени п6тинлей 
бийкарла7шы нигилистлик к5з 3арастан айтылып, бир пайытта болату2ын бузылы7 менен жаралы7ды, 
3улласы н1рсе 81м 81дийселерди4 жо2алы7ы 81м пайда болы7ын байланыстырып илгери ра7ажланы7 
8алатын с17лелендиреди. Бул диалектикалы3 бийкарла7ды4 белгили бир т1репин ш5лкемлестиреди.
Диалетикалы3 бийкарла7ды4 еки т1репи бар` бириншиси, ескини4 орнына жа4аны4 кели7и 
т1бийий-тарихий процесс бол2анлы2ы ушын ра7ажланы7ды4 8а3ый3ый ш1рти есапланса, екиншиси, ол 
жа4аны4 ески менен байланыслы екенлигин к5рсетеди.
Бийкарла7ды бийкарла7ды4 м1ниси соннан ибарат, 1лемдеги 81мме н1рсе 81м 
81дийселер мудамы ра7ажланы7да болып, бир 8алаттан екинши 8алат3а 5тип отырады 81м а3ыбетинде 
ра7ажланы7ды4 6зиликсиз екенлиги келип шы2ады. *1р бир пайда бол2ан н1рсе я 81дийсе 5зине 
дейин пайда бол2ан сапа 81м му2дарды4 бийкар етили7ини4 н1тийжеси, соны4 менен бирге 
буны4 5зи 81м 7а3ытты4 5ти7и менен бийкарланады. Демек, 81р бир н1рсе 81м 81дийсени4 
5згери7и 81м ра7ажланы7ы 81р3ашан еки 81м оннан к5бирек бийкар ети7лер менен 1мелге 
асады. Бунда бир бийкарла7 н1рсе 81м 81дийселердеги 5згери7 81м ра7ажланы7ды4 бир 
моментин есап3а алса, }бийкарла7ды бийкарла7} атамасы оларды4 шынжырын, бир неше д17ирин 
с17лелендиреди.
Бийкарла7ды бийкарла7ды4 та2ы бир белгиси сонда, ра7ажланы7да2ы периодлы3ты4 тамам 
болы7шы 8ал3асында я2ный н17беттеги бийкарла7 бас3ышында оны4 алды42ы бас3ышында2ы базы 
белгилер т1кирараланады (д1н 5симликтен ж1не д1нлерге айналады).
Бийкарла7ды бийкарла7ды4 1мелге асы7ында ра7ажланы7 ту7ры сызы3 формасында емес, ал 
ше4бер формасында болады, оны4 со42ы точкасы баслан2ыш точка2а жа3ынласады. Бира3 бул 
жа3ынласы7 оны4 а3ыр2ы точка менен тутасы7ы емес, ал жо3ары бас3ышта бол2анлы3тан ра7ажланы7 
спираль форма2а ийе болады. Бул спиральды4 81р бир жа4а орамы алды42ы орам2а 3ара2анда 
жо3арыра3 бас3ышта ж6зеге келген болады. Мине бул м1нисте ра7ажланы7ды4 диалектикалы3 
т1лийматында спираль т1ризли атамасы исленеди.
Диалектикалы3 бийкарла72а байланыслы ра7ажланы7ды4 спираль т1ризли характери 5зини4 6ш 
моментине ийе` бириншиден, бийкарла7ды бийкарла7да, д1слеп н1рсе 81м 81дийсе 5згериссиз 
3ала алмайды, бунда жа4а сапа жемирилип атыр2ан н1рсе тийкарында пайда болды. Буны деструкция 
дейди. Екиншиден, бийкар етилип атыр2ан н1рсе менен пайда болып атыр2ан н1рсе арасында2ы 5з-
ара байланысты, оларды4 бир-бирине бол2ан м6н1сибетин ашып берди. Буны кумуляция дейди. 
:шиншиден, бийкар етилип атыр2ан н1рсе алдын ерискен табысларды, оны4 ра7ажланы7ына тийисли базы 

---

176 
белги 81м 31сийетлерди са3ла7, оларды пайдаланы7 тийкарында ж6з береди. Буны конструкция 
дейди.
Буннан бийкарла7ды бийкарла7ды4 8а3ый3ый белгиси, я2ный н1рсе 81м 31сийетлерди4 
илгерилеп ра7ажланы7ы, жа4алы3ты4 же4илмеслиги логикалы3 жа3тан 5з-5зинен келип шы2ады.
Жо3арыда айтыл2ан 6ш процессти4 бирлиги 81зирги к6нде %збекстанны4 бий21резлигин 
беккемле7 81м ра7ажландыры7да 5з к5ринисин таппа3та. Биз ушын 81зир ж1мийетимизде 
г5нерген социаллы3 м6н1сибетлерди илажы барынша диалектикалы3 избе-излик 81м зийреклик пенен 
5з 7а3тында болдыры7, жа4адан пайда болып киятыр2ан базар экономикасына ке4 имканиятлар 
ашып береди.
М1млекет т1репинен 1мелге асырылып атыр2ан 81м хал3ымыз ке4 3оллап-3у7атлап атыр2ан 
базар 
м6н1сибетлери 
ж1мийетимиздеги 
хожейинсизлик, 
3ала 
81м 
а7ылларда 
мийнетти 
ш5лкемлестири7ди4 ески усылларыны4, 5мирди4 81мме областларында бас3ары7ды4 буйры3пазлы3 
усылларыны4, ж1мийетке з1лел келтири7ши экологиялы3 81м ру7хый бузылы7ларды4 сапластырылы7ына 
алып келеди.
Ра7ажланы7ды4 ба2дары ту7ралы т6рли д17ирлерде т6рлише к5з-3араслар бол2ан. Уза3 
7а3ытлар ра7ажланы7ды4 ба2дарын нату7ры т6сини7 а3ыбетинде философлар 81мме н1рселер 
д17ирлик т1кирарланы7шы 5згеристен, я2ный, д54гелек ишинде мудамы айналыстан ибарат 
деген. Базы бир алымлар ра7ажланы7ды ту7ры сызы3 пенен бары7шы яки т1кирарланып бары7шы 
бас3ышлардан ибарат деп т6синген. М1селен, француз алымлары Ламарк, 81м Сент-Илер тири 
т1биятта ра7ажланы7 6зиликсиз 81м секири7лерсиз туппа-ту7ры жолдан илгерилеп барады десе, италиялы 
философ Ж. Вико ж1мийет 5з басынан мудамы т1кирарланып туры7шы 6ш бас3ышты (балалы3, жигитлик 
81м 3артайы7 д17ири) кеширеди деген.
Соны да да айты7 керек, ра7ажланы7 процесинде м1лим д1режеде т1кирарланы7ды 
ушыратамыз. Бира3 оларды4 81р бири алды42ы 8алатты4 3арапайым 5згериссиз т1кирарланы7ынан 
ибарат болмай, б1лки жа4аша, 5згеше жо3арыра3 бас3ышта пайда болы7ы, буннан бийкарла7ды 
бийкарла7 3арапайым 81м ту7ры жол менен пайда болмай, б1лки 5зине т1н жол менен спираль 
т1ризли ба2дарда болады. Бунда2ы ра7ажланы7 процессине му7апы3 бийкарла7 81м бийкарла7ды 
бийкарла7 моментлеринде басланату2ын 7а3тынша изге шегини7, т1кирарланы7лар менен бир 
3атарда илгерилеп барату2ын ра7ажланы7ды 81м к5ре били7 бийкарла7ды бийкарла7ды4 м1нисин 
3урайды.
Тарийхта, м1селен %збекстан шарайтында бирнеше м1ртебе ж1мийетти изге 3айтары7шы 
6лкен жо2алты7лар 81м 3урбанлар2а алып келген 3ур2а3 бийкарла7лар бол2ан. *аслында, реаль 
тарийхый ра7ажланы7 идеалластырыл2ан к5ринистен жыра3 болып, 5з 3атнасларын жо2алтпа2ан 8алда, 
беккемлеп бары7шы бас3ышлардан ибарат.
*1зирги к6нде %збекстанда ески 81м г5нерип атыр2ан н1рселерди бийкар ети7 81м 
оларды4 орнына жа4аларын 3уры7, жараты7 ушын г6рес да7ам етпекте. Ж1мийетте ж6з берип 
атыр2ан базар экономикасы ту7дырылып атыр2ан 5згерислерди 81р бир адам ту7ры т6синип алы7ы 
тийис. Республиканы сапалы жа3тан 5згерти7 оны жо3ары ра7ажлан2ан м1млекетлер 3атарына киргизи7 
ушын 81зирги д17ирде 81рбир адамнан к5бирек к6ш-2айрат сарыпла7ды, 5з искерлигине ба8а 
бери7де 3алыс, принципиал болы7ды 81м пид1керликти талап етеди. %збекстанны4 21резсизлигин 

---

177 
беккемле7 ушын тек экономикалы3 5згерислер 3уры7 жетерли емес. Соны4 менен бирге сиясий, 
м1дений 81м ру7хый 5згерислер 81м болдыры7 искерликли социаллы3 сиясат алып бары7, инсан 
бойынша 2амхорлы3, оны4 5мирлик м1плерин 3ор2а7 81м з1р6р.
ѐ1резсизлик бизден билимданлы3ты 81м жо3ары д1режеде 31ниге болы7ды талап 3ылады. 
Ендиликте 5згеристи илим 81м техниканы бас3ары7, мийнетти шуб8асыз, жо3ары д1режеде 
ш5лкемлестири7 сыя3лылар 81р таманлама таярлы3сыз 81м тере4 билимлерсиз болы7ы м6мкин 
емес.
ѐ1резсизлик ра7ажланы72а тос3ынлы3 3ылы7шы административлик - буйры3пазлы3 механизмин 
бузып тасла7, %збекстанны4 социаллы3- экономикалы3 81м ру7хый ра7ажланы7ды4 исенимли 
механизмин жараты7.
ѐ1резсизлик улы7ма инсаный минез-3улы3 нормаларын бузы7 8алларынан, бези7, социаллы3 
1далат принциплерин избе-излик пенен 1мелге асыры7. Бул деген с5з бенен исти4, 8у3ы3 пенен 
7азыйпаны4 бирлигин т1мийинле7, 8адаллы3 81м 86ждан менен ислеп, жо3ары 5нимли мийнетти 
ш5лкемлестири7, о2ан 8а3ы т5ле7де те4лестири7шилик тенденцияларына, к6ти7шиликке 
кейиплерди бийкарла7.
Солай етип, болмыс 81м били7ге сай бийкарла7 81м бийкарла7ды бийкарла7 да7ам ете 
береди. Бул процессте диалектиканы4 81мме принциплери 1мелге аса береди.
Диалектиканы4 негизги категориялары 
Жекелик, айры3шалы3 81м улы7малы3 
Д6ньяны4 материаллы3 бирлиги ту7ралы м1селе оны4 конкрет к5ринислерини4 к5п т6рлилигин 
бийкарламайды. Материаллы3 д6нья 81р т6рли предметлер, 3убылыслар, процесслер сыпатында 5мир 
с6рип, 5зини4 индивидуаллы3, жекелик белгилерине, 31сийетлерине ийе.
Жеке предметлер менен 3убылысларды4 7а3ыт пенен ке4исликте бир-биринен относителли б5лек 
болы7ы 81м белгили 5зиншеликке, тутаслы33а, индивидуаллы33а ийе болы7ы диалектиканы4 жекелик 
категориясында с17леленеди.
*1р бир предмет, 7а3ыя 81р 3ашан жеке. Бира3 жекелик т6синиги бир предмет 8а33ында2ы 
2ана билим емес, ал к5п 81м бирнешше предметлерден турату2ын, 5з структурасы, функциясы, 
шы2ысы жа2ынан тутаслы33а ийелерин де 3амтыйды. М1селен, жекелик т6синигине К6н системасы, 
сондай-а3 Галактика киреди. Бир жа2дайда бизи4 Галактика2а кирету2ын системалардан, екинши 
жа2дайда бас3а галактикалардан б5лек. Бира3 предметлер менен 3убылысларды4 бир-биринен 
б5леклиги 81р 3ашан относителли, себеби олар бир-бири менен улы7ма т1реп, 31сийет 81м 
белгилерге ийе. Бул улы7ма 31сийетлер, белгилер объективликке ийе, оларды4 келип шы2ы7ыны4 улы7ма 
д1реги бар, функцияларында улы7малы3 бар. Улы7малы3 оларды4 адамзатты4 талапларын 
3анаатландыры7ында 81м тарихий ра7ажланы7 процесиндеги бир роли менен де аны3ланады.
Бул улы7ма т1реплер, 31сийетлер 81м 3атнаслар предметлерди4 белгили топарына, класына 
тийисли болып, объектив характерге ийе болады 81м }улы7малы3} категориясыны4 мазмунын 3урайды.
Жеке 3убылысларды4 тийкар2ы, 3айталанбалы белгилерин с17лелендирету2ын улы7малы3 ана7 я 
мына7 д1режеде ке4 болы7ы м6мкин. Бас3а улы7малы33а кирмейту2ын ж6д1 ке4 улы7малы3 

---

178 
2алабалы3 болады. ѐалабалы33а материя, сана, ке4ислик, 7а3ыт мысал бола алады. ѐалабалы33а 
диалектиканы4 категориялары мысал бола алады.
Улы7малы3 81м жекелик категориялары бир-бири менен ажыралмас байланыста. Жекеликсиз 
улы7малы3 жо3, улы7малы3сыз жекелик жо3. №1леген затта улы7малы3 81м жекелик 81м бар. Соны4 
менен бирге 81р бир зат айры3шалы3 81м болады. Айры3шалы3 категориясы улы7малы3 пенен 
айры3шалы3ты4 диалектикасыны4 5з-ара байланысын с17лелендирип, оларды4 арасында2ы айры3ша 
звено болады. Бул соны а4латады, айры3шалы3 жекеликке байланыслы улы7малы33а ийе, ж6д1 
улы7малы33а байланыслы аз улы7малы33а ийе.
Айры3шалы3 категориясы жеке 3убылысларда2ы улы7ма нызамлылы3ларды4 к5ринисини4 81р т6рли 
т1реп 81м формаларын с17лелендиреди. Булар м1лим 3убылысты4 31сийетлерини4 спецификалы2ы 
менен белгиленеди. Улы7малы3ты4 жекеликте к5ринисин белгилейту2ын улы7ма нызамлы3ларды танып 
били7 практика ушын 6лкен 18мийетке ийе.
Сондай-а3 8а3ый3атлы3та2ы улы7малы3, демек обьектив-улы7малы3 81м ойла7да2ы 
улы7малы3ты4 логикалы3 категория сыпатында ара 3атнасы м1селеси 81м практика ушын 18мийетли 
проблема. *а3ый3атлы3та2ы улы7малы3 оны танып билету2ын субьектсиз, оны4 абстрактлы ойла7ыны4 
ра7ажланы7ыны4 д1режесине 21резсиз 5мир с6реди. Ойла7да улы7малы3ты4 пайда болы7ы ушын 
абстрактлы ойла7ды4 ра7ажланы7ыны4 белгили д1режеси талап етиледи, предметлерде бас улы7малы3ты 
айырып били7 талап етиледи. Логикалы3 ойла7да2ы улы7малы3 илимий т6синиклерде, категорияларда, 
нызамларда с17леленеди.
Илимий т6синикке индивидуаллы3 предметлер менен 3убылысларды4 барлы3 белгилерин киргизи7 
м6мкин емес. Бира3 ана7 я мына7 т6синикке аны3лама бере отырып, к5п индивидуаллы3 
белгилерди4 ишинен баслыларын 81м предметти4 белгиле7ши м1нисин айырып алы7 м6мкин.
Жекелик пенен улы7малы3ты4 диалектикасы м1селесине келсек, жекеликти4 5зиншелик болмысы 
соны4 менен бирге оны4 улы7малы3 пенен бирге ажыралмас бирлигин талап етеди. Себеби, жекелик 
абсолют емес, ал бас3а 3убылыс 81м затлардан относителли д1режеде б5лекленген бул к5п жеке 
предметлер 81м 3убылыслар2а т1н улы7ма белги, 31сийетлерсиз 5мир с6ри7 м6мкин емес. 
Жекелик улы7малы3тан байыра3. А3ыры, 81р бир жеке предмет улы7ма белги 81м 31сийетлер менен 
бирге 5зини4 индивидуаллы3 (айры3ша) белгилерине 81м ийе. Бира3 улы7малы3 жекеликтен тере4ирек, 
себеби ол жекеликти4 бас т1репи, тийкары болады. Улы7малы3 81р бир жекеликте ишки, тура3лы, 
тийкар2ы байланысларды ашады.
Жекеликте улы7малы3ты4 оны4 бас т1реплерини4 бири сыпатында болы7ы соны к5рсетеди, жекелик 
белгили м1нисте улы7малы3 болады. М1селен, Ерназар - адам, 3ара тал - терек.
Улы7малы3 81м жекелик ра7ажланы7ды4 обьектив процессини4 бас3ышлары болады. Жа4а бирден 
пайда болмайды, ал жеке 3убылыслар формасында пайда болады. Бира3 ол к5бейеди, к6шейеди, 
жетиледи, с5йтип жекеликтен улы7малы33а 81м 2алабалы33а айналады.
Били7 процессиндеги жекелик пенен улы7малы3ты4 м1ниси били7ди4 конкрет-сези7лик 81м 
абстракт-логикалы3 формаларыны4 ара-3атнасы ту7ралы м1селе болып табылады.
Д6ньяны били7 жекеликтен 2алабалы33а 3арай болады. Айтайы3, бул процессти энергияны4 
айналы7 81м са3ланы7 нызамыны4 ашылы7 тарийхы менен байланыстырса3, ж1мийетлик 5ндиристи4 
биринши бас3ышларында адамлар отты ыс3ыла7 ар3алы алады. Бул жеке 81рекетлер бол2ан с1йкес 

---

179 
пикирде -}ыс3ыла7 - жыллыны4 д1реги} деген пикирде к5ринис тапты. Илимни4, практиканы4 уза3 
ра7ажланы7ыны4 барысында адамлар 31леген механикалы3 81рекет ыс3ыла7ды4 ж1рдеминде ыссылы33а 
айналы7 м6мкиншилигине ийе (айры3ша пикир) деген жу7ма33а келди. Бул пикирде 81рекетти4 
жеке формасыны4 (механикалы3) 81рекетти4 жеке формасыны4 байланысы 81м айырмашылы2ы 
тастыйы3ланады. Со4 ала илим практика аш3ан фактларды улы7маластыры7, 81рекетти4 81р т6рли 
формаларыны4 бас3аларына айналы7ы мынадай жу7ма33а алып келди` 81рекетти4 31леген формасы 
81р 3андай жа2дай ушын белгили шарайтларда ту7ра я жанапай т6рде 81рекетти4 бас3а 
формасына айналы7 м6мкиншилигине ийе 81м м1жб6р (2алабалы3 пикир).
Тийкар 81м 3убылыс 
Ж1мийетлик практика 81м илимлерди4 ра7ажланы7ы соны к5рсетеди, объектив д6ньяны4 
предметлери 81м 3убылыслары бизи4 тиккелей 3абылла7ымыз2а 3олай сырт3ы т1реплерди 81м тиккелей 
ба3ла7 3ыйын, ишки жасырын т1реплерди 81м 5з ишине алады.
Тийкар предметлер 81м 3убылысларды4 ишки, е4 негизги 5з-ара байланысларын а4латады. 
№убылыс - бул 8а3ый3атлы3ты4 предметлерини4, процесслерини4 сырт3ы, аз тура3лылы33а ийе т1репи. 
№убылыс - тийкарды4 к5риниси. №убылыслар тиккелей сезим органлары, сондай-а3 бизи4 сези7 
органларымызды толы3тырату2ын 81м к6шейтету2ын жанапай т6рдеги 81р т6рли 3уралларды4 - 
телескоп, микроскоп, 3урамлы физикалы3 приборларды4 ж1рдеминде 3абылланы7ы м6мкин.
Тийкар категориясы т1биятты4 я ж1мийетти4 жеке бир 3убылысыны4 емес, ал к5п 
3убылысларды4 улы7ма тийкарын ашады. Буны4 6стине тийкар категориясы 3убылысларда2ы 31леген 
улы7малас3ан емес, ал бул 3убылысларды4 т1биятын 81м ра7ажланы7ын белгилейту2ын улы7малы3ты 
а4латады. Бу2ан мийнет (тийкар) 81м 3убылыслар (товарлар 81м оларды4 алмасы7лары) мысал бола 
алады.
Тийкар категориясы мазмун категориясына жа3ын. Айырмашылы2ы сонда, тийкар категориясы 
3убылысларда2ы бас белгиле7ши ишки тийкарды б5лип к5рсетеди. Тийкар - бул мазмунда2ы баслысы. 
Айтайы3, 3арама-3арсылы3ларды4 бирлиги 81м г6реси нызамын ра7ажланы7 процесини4 тийкар2ы 
мазмуны сыпатында минезлей отырып, оны ра7ажланы7 процесини4 тийкары сыпатында 3арайды. Себеби 
бул процесс тутас, оны4 мазмуны диалектиканы4 бир нызамы емес, ал барлы3 нызамлары ар3алы 
белгиленеди, сонлы3тан олар бир 2ана 3арама-3арсылы3ты4 бирлиги 81м г6реси нызамы менен 
шекленбейди.
Тийкар категориясы нызам категориясына 81м жа3ын. Белгили шегараларда тийкар 81м 
3убылыс тиккелей с1йкес келеди. А3ыры нызам 81м ишки, тийкар2ы байланысларды с17лелендиреди. 
Егер нызамды универсумны4 81рекетиндеги тийкар2ысы деп т6синсек, ана7 я мына7 процессти4 
ра7ажланы7 нызамын оны4 тийкары деп т6сини7 дурыс болады.
Тийкар 81м 3убылыс бир реаллы3ты 81р т6рли тере4ликте с17лелендиреди 81м сонлы3тан олар 
тиккелей с1йкесликке ийе емес.
№убылыс пенен к5ринисти (у3саслы3ты) 3ара2анымызда со42ысы тийкарынан тийкарды4 оны4 
к5ринис формасы менен с1йкес келме7и менен байланыслы. Айтайы3, 1сирлер бойы тиккелей 
3абылланы7ы м6мкин 3убылыслар менен шекленип, К6н Жерге байланыслы айналыста болады деп 
т6синдик. Бул астрономияда Птоломейди4 геоцентристлик системасына тийкарланды. Бира3 со4ынан 
астрономия илими топла2ан билимлер н1тийжесинде Жерди4 5з к5шери д5герегинде айналы7ы 

---

180 
д1лийлленди. Г1п сонда, бул нызамлы3ты ашы72а кесент берген н1рсе адамны4 алдында 
тийкарды4 к5ринис моменти сыпатында2ы 81рекети.
Деген менен тийкарды ашы7 к5ринис 
пенен 81м (у3саслы3 - видимость, кажимость) байланыслы.
Философия тарийхында тийкар 81м 3убылыс категориясына к5п 2ана ойшыллар ды33ат а7дарды. 
М1селен, Аристотельди4 пикиринше, тийкар барлы3 категорияларды4 реаль негизи. Тийкар категориясы 
- бул субьект, ал бас3а категориялар, мысалы, 7а3ыт, жа2дай, сан, сапа 8.т.б. булар тийкарды4 
айры3ша т1реплерин билдирету2ын предикатлар. Усы себепли 81м тийкарсыз бас3а категорияларды 
белгиле7ге болмай 3алады. Аристотельде еки т6рли тийкар аталады` биринши 81м екинши тийкар. 
Биринши тийкар бул жеке затты4 реаль болмысы, ал ол затты4 белгили бир т6ри. я2ный формасы - екинши 
тийкар.
М1селен, Берда3 шайыр. Тарийхый реал бол2ан адам. Ал, улы7ма адам ямаса оны 
с67ретлейту2ын адам 8а33ында т6синик екинши тийкар болып табылады. Деген менен бул 
тийкарларды4 5з-ара байланысын Аристотель толы3 т6синдире алмады.
Кант бул м1селени гносеология аспектинде 3арап, тийкар 81м 3убылысты еки т6рли д6нья2а 
тийисли деп 3арайды. Кант бул ойла7ымыз биле алмайту2ын тийкар сыпатында }5зинше затты4} 
болмысын мойынлап, 3убылысты бизи4 сезимлеримизди4 31сийетлерини4 н1тийжеси деп 3арайды.
Бас3аша айт3анда, 3убылыс бизи4 сезимлеримизди4 д6ньясын билдиреди. Бира3 бул субьектив 
3убылыслар обьектив жасайту2ын 5зинше затты4 31сийетлерине ту7ры келеме я келмейме, 8еш 
7а3ытта биле алмаймыз. Демек, Кант 5з т1лийматында тийкар менен 3убылысты4 3атнаслы2ын 
гносеологиялы3 т1рептен 3арайды 81м бул м1селени4 шешили7ин ашы3 3алдырады.
Гегель Кантты4 тийкарды 81м 3убылысты бир биринен ажыратып 3ара2ан т1лийматына 3арсы 
шы2ады 81м оларды диалектикалы3 бирликте 3арайды. Гегельди4 пикиринше, 8а3ый3ый тийкар - 
абсолютлик идея. Тийкар 81м 3убылыс категорияларыны4 5з-ара байланысы абсолютлик сананы4 
ра7ажланы7ыны4 белгили бир бас3ышын 81м т1репин с67ретлейди.
Тийкар 81м 3убылыс 5з-ара улы7ма т1реплерге 81м ийе` а) 81р 3андай тийкар 3убылыста 
болады, 3убылыс болса тийкарды4 ол я бул 8алда2ы к5риниси. 1) тийкар 81м 3убылыс обьектив 
характерге ийе болып, олар инсан санасына байланыслы болма2ан 8алда 81м бар. б) тийкар 81м 
3убылыс 81м мудамы 5згеристе 81м ра7ажланы7да болады. Бира3 тийкар 81м 3убылыс 3арама-
3арсылы3 харктерге 81м ийе.
Тийкар 81м 3убылысты4 диалектикасы сондай 3убылысларды4 81рекетше4, 5згерисшиллиги 
тийкарды4 81м 5згермейту2ынлы2ын, 3атып 3ал2анлы2ын а4латпайды.
Тийкарды4 5згериси я жо3 болып кети7и 3убылысларда 5згерис я оларды4 жо3 болы7ын 
белгилейди. М1селен, постсоциалистлик жа2дай.
№убылыс пенен тийкарды4 диалектикасы сонда, тийкар тек жеке к5п т6рли 3убылысларды тек 
шама менен жа3ын д1режеде 3амтыйды, ал со42ылары, демек, тийкар2а толы3 кирмейди. Бул н1рсе 
соны а4латады, тийкар 3убылыслардан жарлыра3, себеби ол 5з ишине оны4 т1реплерини4 к5п т6рлилигин 
3амтымайды. Сонда да тийкар - оларды4 улы7ма тийкары. Мысал` товар, оны4 к5п т6рлилиги 81м 
3уны.
Тийкар 81м 3убылысты4 ара-3атнасы, оларды4 диалектикалы3 5з-ара т1сири конкрет 
шарайытлардан 21резли.

---

181 
Диалектиканы4 тийкар 81м 3убылыс категориялары конкрет п1нлерди4 бул областта ерискен 
жетискенликлерин улы7маластыры7 тийкарында мудамы байып, ра7ажланып барады. Олар инсан практикасы 
81м б1рше п1нлер жетискенликлеринен келип шы33ан. Усы аспекттен тийкар 81м 3убылыс 
категориялары инсан билимлери 81мме областларына тийисли болып, д6ньяны били7ди4 
методологиялы3 7азыйпасы есапланады.
Тийкар 81м 3убылыс байланыслары илим 81м практикада беккем орын тутады. Бунда 3убылысты 
тийкардан ажырата били7 з1р6р. Тийкарды 3убылыстан ажыратып билмеслик илим 81м практикада 
31телерге алып келеди.
Мазмун 81м форма 
Д6ньяны4 81р бир предмети, 3убылысы, 8а3ый3атлы3ты4 процеси мазмун менен форманы4 
диалектикалы3 бирлигинен турады.
Мазмун 8а3ый3атлы3та2ы 3убылыслар менен предметлерди4 топарларыны4, белгили классларыны4, 
белгилерини4, т1реплерини4 жыйындысын ишине алады.
Форма мазмунны4 5мир с6ри7, ра7ажланы7, а4латы7 усылы. Ол мазмун менен ажыралмас 
байланыста. Мазмун белгили конкрет ш5лкемге, структура2а ийе. Форма категориясы 
мазмунны4 с1йкес ш5лкемини4, д6зилисини4, структурасыны4 к5риниси. М1селен, 5ндири7ши 
к6шлер 5ндирис усылыны4 мазмуны, 5ндирис 3атнаслары - 5ндирис усылыны4 формасы.
Мазмун 81м форма категориялары п6тин 81м б5лек категориялары менен байланыслы. 
П6тин категориясы б5леклерди4 81р т6рли формаларыны4 белгили сапалы3 бирликке байланысларын 
а4латады. П6тинни4 б5леклери санлы3 жа3тан 2ана емес, сапалы3 жа3тан 81м п6тиннен айрылып 
турады. М1селен, су7 белгили сапа, белгили к5лемге ийе (санлы3 белги) ийе болса, су7ды4 
молекуласы оны 3урайту2ын кислородты4 81м водородты4 молекулаларынан санлы3 81м сапалы3 
жа3тан айрылып турады. Сол себепли п6тинди б5леклерди4 суммасы менен шеклеп, тутас б5лектен 
к5п деп т6синдири7 нату7ры болады. П6тин оны4 б5леклерини4 байланысларыны4 формасы бойынша 
81р 3ыйлы болы7ы м6мкин. Бул байланысларды4 формалары 6ш тийкар2ы т6рге б5лини7и м6мкин`
1. П6тин оны 3урайту2ын б5леклерди4 3арапайым системасы. Бундай б5леклерди 
к5бейти7 ямаса азайты7 я оларды4 орнын алмастыры7 п6тинни4 сапалы 5згерисине алып 
келмейди.
2. П6тин б5леклерди4 сондай ш5лкемлеси7и, онда ол сапалы3 жа3тан олардан айрылып 
турады. Бул б5леклерди азайты7 ямаса к5бейти7 п6тинни4 системасында2ы оларды4 орнын 
5згерткенге барабар сапалы 5згерислерге алып келеди. Бул химияны4 мысалларынан аны3.
3. П6тин организм` я биологиялы3, я ж1мийетлик. Бул жерде б5леклерди4 
байланысыны4 формасы п6тинди белгили сапа сыпатында 2ана емес, ал бул п6тинни4 функцияларын 
81м белгилейди. Бундай п6тинде б5лек 5зини4 относителли 5зиншелигин жо2алтады. Организм - 
бул органларды4 суммасы 2ана емес, ал орган п6тиннен тыс3ары 5мир с6рмейди, ж1мийет - бул 
адамларды4 3арапайым суммасы емес, ал адам ж1мийетсиз жасай алмайды.
Мазмун 81м форманы4 диалектикасы ту7ралы айтса3, мазмун форманы белгилейди, форма 
мазмунлы, олар бир-бирине 5тип отырады. М1селен, 5ндирис 3атнаслары 5ндири7ши к6шлерди4 
ра7ажланы7 формасы. Бира3 5ндирис 3атнаслары надстройка2а байланыслы мазмун, ал надстройка- 
форма болады.

---

182 
Мазмунны4 форманы белгиле7шилик характери форманы4 пассивлигин а4латпайды. К5п 
жа2дайда мазмунны4 ра7ажланы7ы форма2а байланыслы. М1селен, 81зирги ра7ажланы7 пайытында2ы 
меншикти4 81р т6рли формалары.
Мазмун 81м форманы4 байланысы 5з характери бойынша 81р 3ыйлы болады, усыны4 
а3ыбетинде ра7ажланы7 процеси 81м 81р т6рли 5теди. Жа4а мазмун о2ан с1йкес орта2а 
ениседи 81м сонда ра7ажланы7 процеси тез 5теди. Себеби, бундай жа2дайда форма мазмунны4 
ра7ажланы7ына толы3 ке4ислик берди, бира3 оны4 ра7ажланы7ына актив т6рде жа2дай жасайды. Бира3 
мазмун 5зини4 ра7ажланы7ында жийи-жийи формадан озып отырады. Бундай жа2дайда форма белгили 
этапта мазмун менен конфликтке т6седи 81м оны4 ра7ажланы7ына 2ана жа2дай жасап 
3оймастан, оны4 ра7ажланы7ын иркеди.
Форма менен мазмунны4 диалектикалы3 5з-ара байланысы, таза мазмун2а с1йкес 
келмейту2ын г5не формаларды4 алмасы7ы ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 81мме барысы менен 
тастыйы3ланады. М1селен, ж1мийет ра7ажланы7ы барысында2ы 5ндирис 3атнасы3ларыны4 бираз 
прогрессив 5ндирис 3атнасы3лары менен алмасып бары7 процеси.
Ж1мийетти4 ра7ажланы7 процесинде мазмун менен форманы4 ара 3атнасыныны4 нормал 
1мелге асы7ы 81м субъектив фактор2а 81м байланыслы.
Сондай-а3 мазмун менен форманы4 5з-ара 3атнасында жа4а мазмунны4 еле о2ан 
жу7ап берету2ын г5не формаларды 3олланы7ы да бар.
М6мкиншилик 81м 8а3ый3атлы3
*а3ый3атлы3 термини 81р т6рли м1нисте 3олланылады. Ке4 м1нисте бизлерди 3орша2ан 
д6ньяны, т1биятты демек болмысты а4латады. Бизди 3орша2ан болмыс мудамы 81рекетте 81м 
ра7ажланы7да болады. Ра7ажланы7 барысында 5симликлерди4, 8ай7анатларды4, ж1мийетлик 3убылысты4 
8.т.б. т6рлери бирден келип шы3пайды. №убылысларды4, процесслерди4 пайда болы7ыны4 алдында 
пайда болы7 д17ири, орны2ы7 бас3ышлары болы7 керек. Бас3аша айт3анда, жа4а сапа2а секири7 
стадиясынан бурын бул сапаны кем-кем таярлайту2ын затты4 ямаса 3убылысты4 пайда болы7ынан 
бурын 5згерислер, жа2дайлар пайда болы7ы керек. Белгили бир д1слепки ш1рт ретинде болату2ын 
ра7ажланы7 стадиясын м6мкиншилик категориясы с17лелендиреди.
М6мкиншилик белгили бир затты4, оны4 сапасыны4 бас3а бир зат3а, сапа2а 5ти7 
имканиятын билдиреди.
Ра7ажланы7 81р 7а3ытта белгили бир ба2дар2а ийе. Ж67ерини4 д1нинен, оны4 
ра7ажланы7ыны4 н1тийжесинен тек ж67ери пайда болады. Ерикти4 ша42ала2ынан, оны4 
ра7ажланы7ыны4 н1тийжесинен тек ерикти4 мий7еси пайда болады.
М6мкиншилик бул м1нисте ра7ажланы7ды4 ба2дарын к5рсетету2ын т6синик болып табылады. 
М6мкиншиликлер ра7ажланы7ды4 з1р6рлигинен келип шы2ады.
М6мкиншилик деп затларды4 81м 3убылысларды4 ишки т1биятынан келип шы2ату2ын, бира3 
еле иске асырылма2ан 81м толы2ы менен пайда болма2ан ба2дарлар2а, имканиятлар2а айтамыз. 
М6мкиншилик 
абстракт
81м 
реаллы3
болып б5линеди.
Егер уза2ыра3 келешекте иске асырылы7ы м6мкин, 81зирги тарийхый жа2дайларда иске асыры7 
болмаса ондай имканиятларды абстракт
м6мкиншилик деп атаймыз.

---

183 
Егер 7азыйпалар конкрет жа2дайлар менен байланыслы болса 81м оннан келип шы3са оны 
реаллы3 м6мкиншилик ретинде 3араймыз. М1селен бурын2ы ж1мийеттен 3ал2ан 81кимшилик-
буйры3пазлы3тан, оны4 стереотиплеринен 3утылы7, базар экономикасына тийкарлан2ан, 8у3ы3ый 
м1млекет, пу3аралы3 ж1мийет орнаты7.
Ра7ажланы7 барысында абстрактлы м6мкиншилик реаль м6мкиншиликке айналы7ы м6мкин. 
Тарихий конкрет жа2дайлар жеткиликли д1режеде болса, реаль м6мкиншилик 8а3ый3атлы33а 5теди. 
М1селен, ай2а ушып бары7 ертеклерде айтыл2ан абстракт м6мкиншилик еди. Илимий-техникалы3 
ра7ажланы72а байланыслы д1слеп реаль м6мкиншилик, со4ынан америкалы космонавтлар ай2а барып 
келгеннен кейин 8а3ый3атлы33а 5тти. Абстрактлы м6мкиншиликти иске асыры7 ушын сырт3ы 
жа2дайларды4 болы7ы еле жеткиликсиз. Абстрактлы м6мкиншилик 5з 8алында 8а3ый3атлы33а 5те 
алмайды. Абстракт м6мкиншилик 17елден реаьл м6мкиншиликке 5теди. Соннан кейин 
жа2дайларды4 жыйынты2ы 81м д1режеси толы 81м жеткиликли бол2аннан кейин ол 8а3ый3атлы33а 
5теди. *1р бир затта я 3убылыста ра7ажланы72а я 5згери7ге м6мкиншиликлер бар. Бира3 оны4 
3айсысы иске асады, ол конкрет жа2дайлардан 21резли.
*а3ый3атлы3 деген не? *а3ый3атлы3 иске асырыл2ан м6мкиншилик. М6мкиншилик пенен 
салыстыр2анда, ол ра7ажланы7ды4 жа4а бас3ышы, жа4а моменти сыпатында келип шы2ады. М1селен` 
3а7ынны4 81м бийдайды4 ту3ымлары, ерикти4 81м шабдалды4 ша42ала3лары 
- 
м6мкиншиликлер, ерикти4 81м шабдалды4 мий7елери 8а3ый3атлы3. Жайды4 планы - 
м6мкиншилик, ал салын2ан жай - 8а3ый3атлы3.
*1р бир жа4адан бол2ан 8а3ый3атлы3 тек белгили бир 3арама-3арсылы3ларды4 шешили7ини4 
н1тийжесинде келип шы2ады. М1селен, ж1мийетимизди4 жа4а система2а 5ти7и, базар 
экономикасына тийкарлан2ан 8у3ый3ый м1млекет 81м пухаралы3 ж1мийет 3уры7.
*а3ый3атлы3 категориясы затларды4 ишки з1р6рли т1реплерин де, тийкар2ы байланысларын да 
с67ретлейди. *а3ый3атлы3 затларды4 пайда болы7ыны4, жаса7ыны4 81м жыйылы7ыны4 ра7ажланы7 
нызамлары менен байланысын билдиреди. *а3ый3ыйлы3 8а33ында категорияны4 бас3а бир затларды4 
пишимин с67ретейту2ын категориялардан (мысалы, 3убылыс, сырт3ы форма, болмыс 8. т. б) 5з 
мазмуныны4 айырмашылы2ы уса2ан келип шы2ады. М1селен, аспанда уш3ан самолетти 81мме 
к5реди, ал оны со33ан конструктор бул самолетти 8а3ый3ый к5реди. Себеби, ол самолетти4 ишки 
3урылысын, оны4 ушы7ыны4 принципин, оны4 элементлерини4 байланысын к5з алдына келтиреди. 
Демек, 8а3ый3атлы3 категориясы затларды4 тек сырт3ы пишимин 81м жаса7ын с67ретлемей, ал 
ишки байланысларын 81м мазмунын с67ретлейди. Соны4 ушын, Гегель 8а3ый3атлы3ты бул тийкарлы 
болмыс деп белгилейди.
Белгили бир зат, 3убылыс, жа2дай бир т1реплеме 3ара2анда 8а3ый3атлы3, екинши т1репинен 
3ара2анда м6мкинлик болып табылады. М1селен, орта мектепти питкерип, о3ы7шылар бир т1рептен 
орта билимге ийе хызметкер, бир т1рептен жо3ары билим алы72а м6мкиншилиги бар хызметкер.
Ра7ажланы7 
процессини4 
3арама-3арсылы3лы 
т1бияты 
к5плеген 
тенденцияларды 
(ба2дарларды), имканиятларды ту7дырады. Бул имканиятларды еки тийкар2ы ра7ажланы7 ба2дарларына 
б5ли7и м6мкин` а)прогрессив м6мкиншилик ямаса г5не 8а3ый3атлы3тан абстракт 
м6киншиликке-реаль м6мкиншиликтен жа4а 8а3ый3атлы33а 81м регрессив ра7ажланы7, бас3аша 
айт3анда, жа4а 8а3ый3атлы3лы -реаль м6мкиншиликке-абстракт м6мкиншиликке -г5не 

---

184 
8а3ый3атлы33а 5ти7и. Бул г6ресте прогрессив тенденциялар то3татылы7ы я кейин шегини7и 
м6мкин. Бира3 а3ырында прогрессивли тенденция же4еди.
Ж1мийетлик 5мирде м6мкиншиликти4 8а3ый3атлы33а 5ти7ине субьектив факторды4 роли 
к6шли.
Себеп 81м н1тийже 
Себеплик байланыслар обьекетивлик д6ньяны4 улы7малы3 байланысларыны4 ишине киреди. 
Себеплик нызамы материаллы3 болмысты4 2алабалы3, универсаллы3 нызамы болып табылады.
Себеплик 3атнасы3 яки байланысты4 еки белгилейту2ын 81м белгилемейту2ын т1репи болады. 
Белгилейту2ын т1репи себеп, белгилемейту2ын т1репи н1тийже. Усы себепли 3атнасы3ларды4 бундай 
т6рин себепли - н1тийжели 3атнасы3 деп атайды.
Егерде, белгили бир 3убылыс ямаса зат, процесс, байланыс, жа2дай, 8.т.б. 5з-ара 
3атнасы2ында бас3а бир 3убылысты4 пайда болы7ын, оны4 т1биятын, 5згерили7ин, жойылы7ын алдынан 
белгилесе, сол 7а3ытта бул 3убылысты себеп деп белгилеймиз. М1селен, температураны4 к5терили7и, 
музды4 ери7ине себеп болса, сананы4 пайда болы7ына себеп бол2ан н1рсе - социаллы3 
материяны4 ра7ажланы7ы болады. №атты да7ыл теректи4 сыны7ыны4 я бастырманы4 3опарылы7ына 
себеби болады.
Себепли байланыслар ишки 81м сырт3ы, улы7ма 81м 5згеше, тийкар2ы 81м сырт3ы, з1р6рли 
81м тосыннан пайда бол2ан 8. т. б себеплер.
Егерде белгили бир 3убылыс я зат, жа2дай, процесс 8. т. б 5зини4 пайда болы7ында, 
5згерили7инде, жойылы7ында бас3а бир 3убылыстан алдыннан белгиленсе, оны бизлер н1тийже деп 
атаймыз. М1селен, жа7ын бултты4 н1тийжеси, лампочканы4 жаны7ы выключателди4 ашылы7ыны4 
н1тийжеси.
Себеп 81м н1тийже ажыралмас бирликте. М1лим бир себепти4 к5плеген н1тийжеси, белгили бир 
н1тийжени4 бир неше 81р т6рли себеби болы7ы м6мкин.
Себеп 81м н1тийже орны менен алмасы7ы м6мкин, бас3аша айт3анда себеп н1тийжеге 
айналы7ы м6мкин, ал н1тийже, себеп ретинде келип шы2ы7ы м6мкин. Айтайы3, 3атты самал бултты4 
кели7ини4 себеби, булт оны4 н1тийжеси. %з гезегинде булт жа7ынны4 себеби. Ал, жа7ын оны4 
н1тийжеси, жа7ын егиске зыян келтири7ди4 себеби. Егиске зыян келгенлиги атызда2ы з6р11тти4 
т5менлегенлигини4 себеби 8.т.б. !лбетте, белгили бир 3атнасы3ты, ямаса 3убылысты4 арасында2ы 
байланысты д6ньяны4 улы7ма 2алабалы3 байланысларынан ажыратып 3ара2анда себепли-н1тийжели 
байланыс ретинде белгилери болады. Демек, д6ньяны барлы3 2алаба байланысларды тек себеплик 
байланыслар2а келтирип т6синдири7ге болмайды.
Себепли-н1тийжели байланыс 7а3ыт жа2ынан ал2анда избе-из байланыс болып табылады. Соны4 
менен бирге 81р бир 3атнасы3та ямаса байланыста 7а3ыттан бурын бол2ан 3убылысты себеп де7ге 
болмайды. М1селен, б181р жаздан бурын, г6з 3ыстан бурын болады. Бира3, б181р жазды4, г6з 
3ысты4 себеби емес.
Себеп 81м сылта7 бир емес. М1лим бир 3убылыс 5зинше себеп болмай, бира3 себепти4 
81рекети ушын т6ртки болса, ол жа2дайда бул 3убылысты сылта7 деймиз. М1селен, биринши жер 
ж6зилик урысты4 пайда болы7ына сылта7 бол2ан н1рсе` Сараевода австро-венгер тахтыны4 
мийрасхорыны4 5лтирили7и.

---

185 
Себеп 81м н1тийже оларды 3орша2ан орталы3 пенен ишки байланыста болып табылады. Егер бул 
орталы3 себепти4 81рекетлени7ини4 81м н1тийжени4 ж6зеге шы2ы7ыны4 з1р6рли ш1рти болса, 
оны бизлер жа2дай деймиз. Бул м1нисте жа2дай деп белгили бир себепли-н1тийжели байланыс орын 
тут3ан орталы3ты айтады. Жа2дай т6синиги себепли байланысты4 оны 3орша2ан 3убылыслар менен ишки 
3атнасы2ын, з1р6рли 5з-ара 21резлилигин с67ретлейди. Белгили бир себеп бирдей бол2ан 
жа2дайларда у3сас н1тийжелерди ту7дырады. Себепли байланысларды4 бул т1реплерине адамзатты4 
барлы3 практикалы3 ма3сети, жумысы (иси) тийкарлан2ан. Себепли байланысларды4 усы т1репи ар3алы 
т1биятты4 81м ж1мийетти4 3убылысларыны4 келешекте пайда болы7ын алдын ала к5ри7ге болады 
81м адамзатты4 м1пине ылайы3лы 5згерили7и м6мкин.
Себепли -байланысларды мойынла7-детерминистлик к5з-3арас, т1лиймат, затларды4 т1бияты 
ту7ралы телеология2а 3арама-3арсы т6синик береди. Илимий ойла7 затларды4 т1биятын т6синдири7 
жолында не себептен деген сора7 3ойса, телеологиялы3 к5з-3арас не ушын деген сора7 3ояды. 
Телеология к5з-3арас бойынша затларды4 пайда болы7ы 81м ра7ажланы7ы 36диретли к6шти4 
нийети менен 3ойыл2ан ма3сет пенен алдынан белгиленеди. Бу2ан биологияда Ч. Дарвин 3арсы 
со33ы берди.
З1р6рлик 81м тосынлы3 
З1р6рлик ишки, бас байланыслардан, т1реплерден шы2ату2ын 5ткендеги ра7ажланы7ды4 
81ммеси менен ш1ртленген, усы себепли, 3алай болмасын болату2ын, болып атыр2ан 3убылыс, 
процесслер 81м 8.т.б. т1н. Тосынлы3 ишки бас байланыслардан емес, ал ра7ажланы7ды4 сырт3ы 
байланыслары менен т1реплеринен шы2ады.
З1р6рлик процессти4 м1ниси менен белгиленеди, тосынлы3 процессти4 м1ниси менен 
белгиленбейди, болы7ы да, болма7ы да м6мкин.
З1р6рликти4 бас белгиси оны4 улы7ма характерге ийе болы7ы. М1селен, т1биятта з1р6рлик-
жылды4 7а3тыны4 белгили 5згериси, т6н менен к6нни4 алмасы7ы, химиялы3 реакцияларды4 белгили 
жа2дайда 5ти7и.
Тири организмлер ушын зат алмасы7 з1р6рли. Ж1мийетлик урыста антогонизмге тийкарлан2ан 
ра7ажланы7 бас3ышлары ушын белгили социаллы3 т54керислерге алып келету2ын топарларды4 г6реси 
з1р6рли.
№улласы, з1р6рликти4 еки 18мийетли белгисин айырып к5рсети7ге болады. Бириншиден, бул 
з1р6рликти4 улы7малы3, тура3лы 31сийетке ийе екенлиги, екиншиден, з1р6рликти4 ра7ажланы7ды4 
н1тийжеси екенлиги.
З1р6рликти4 та2ы бир 18мийетли белгиси д6ньяны4 затларыны4 81м 3убылысларыны4 ишки, 
тийкар2ы байланысларын к5рсети7инде. З1р6рли байланыслар 81м 3атнасы3лар белгили бир 3атарда 
затларды4 81м 3убылысларды4 улы7малы3 тура3лы т1реплерин билдиреди. З1р6рликти4 бул белгиси 
1сиресе статикалы3 нызамларда 81м итималлы3 т1лийматта с67ретленеди. Бул жа2дайда з1р6рлик 
к5плеген 7а3ыялар (затлар 81м 3убылыслар) ар3алы оларды4 тура3лы байланысы 81м т1репи ретинде 
к5ринеди. З1р6рликти4 бундай формасы 5зини4 81рекетини4 мысалы, квантлы3 майдан 8а33ында 
т1лийматты4 нызамларында, социаллы3 статистикалы3 ма2лы7матларында, к5п санлы бир 3атар 
элементлерди, мысалы, химияда Авагадроны4 нызамында, лотерея 81м рулетка2а уса2ан 3умар 

---

186 
ойынларында, 3амсызландыры7 м1кемелери шу2ылланату2ын 7азыйпаларда, 8.т.б. 5з 81рекетине 
ийе.
Тосынлы3 деп нени т6синесиз? 
Ескерткенимиздей а3 белгили бир зат, 3убылыс, байланыс 3андай г6рес болса да с5зсиз келип 
шы2ы7ы керек болса, оларды з1р6рли деп белгиледик. Егерде белгили бир 3убылысты4 пайда болы7ы 
ямаса болма7ы з1р6рли т6рде келип шы3паса бул 3убылысты тосынлы3 деймиз. М1селен, к5шеде 
машинаны4 авария2а ушыра7ы 8.т.б.
Тосынлы3, 1лбетте себепсиз 3убылыс емес, себеби бар. Бира3 оны4 себеби затларды4 ишки 
тийкар2ы т1биятынан келип шы3пайды. Соны4 ушын бизлер к6тпеген жа2дайда пайда бол2ан 
3убылысларды тосынлы3 деймиз.
З1р6рлик 81м тосынлы3 т1реплер 3арама-3арсылы3лы бирликте. З1р6рлик 81м тосынлы3 
т6синиклери объектив затларды4 ишки 81м сырт3ы т1реплерини4 5згешелигин 81м 5з-ара байланысын 
с17лелендиреди.
Философия тарийхында буны ма3уллайту2ын к5з-3араслар 81м бол2ан. М1селен, бул 
м1селеге метафизикалы3 подходта бире7ини4 болмысы екиншисини4 болмысын бийкарламайды. 
Мысалы, француз материалистлери объектив д6ньяда тек з1р6рликти4 болмысын мойынлайды. М1селен, 
Гольбахты4 пикиринше, д6ньяны4 2алабалы3 процеси бул 8а3ый3атында себеплер менен 
н1тийжелерди4 8еш бир 5згерти7ге болмайту2ын бирлиги. З1р6рлик бул 3утылы72а болмайту2ын 
н1рсе. Со2ан байланыслы адамны4 т12дири оны4 ма4лайында ту7ыл2анда а3 жазыл2ан.
Тосынлы3 т6синигини4 пайда болы7ын адамзат били7ини4 шекленгенлиги менен 
байланыстырату2ын к5з-3араслар 81м бар. Демек, тосын 3убылыс деп себеби белгисиз 3убылысты 
айтамыз. *а3ый3атында д6ньяда себепсиз н1рсе жо3, я2ный тосыннан н1рсе жо3 де7ге болады. 
Бул жерде метафизиклер з1р6рликти себеп пенен шатастырып, тосынлы3ты бийкарла72а 81рекет етеди. 
Таяныш с5злер` улы7ма байланыс, ра7ажланы7, диалектика, метафизика, нызам, сан, сапа, 
5лшем, секири7, 3арама-3арсылы3ларды4 г6реси 81м бирлиги, бийкарла7, категория.