O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti sociallaq pa’nler kafedrasi

---

O’ZBEKISTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI 
BİLİM MİNİSTRLİGİ 
BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLİK 
UNİVERSİTETİ 
SOCIALLAQ PA’NLER KAFEDRASI
FİLOSOFİYА 
(Lektsiyalar tekstleri) 
Du’ziwshiler: A. Berdimuratova 
Yu. A’limbetov 
 
No’kis 

---

2 
1
-тема. Философия, оны4 предмети 
ҳ1м ж1мийеттеги роли 
Жоба 
1. Философияны4 предмети 81м философиялы3 билимни4 т1бияты м1селеси.
w. Философияны4 тийкар2ы м1селеси 81м тийкар2ы философиялы3 ба2дарлар 
e. Философияны4 ж1мийеттеги роли.
!дебиятлар 
q. И. А. Каримов %збекстанны4 5зини4 жа4аланы7 81м ра7ажланы7 жолы Н, qooe.
w. И. А. Каримов %збекстанда ж1мийетлик-сиясий 81м экономикалы3 ра7ажланы7ды4 
тийкар2ы принциплери Н. , qoot.
e. И. А. Каримов Узбекистон буюк келажак сари Н. , qooi.
r. Основы философии Т. , qooi.
t. И. Рахимов Фалсафа Т. , qooo.
y. Введение в философию М. , qoio.
Философия с5зи грекшеден а7дар2анда «данышпанлы3ты с6йи7» дегенди а4латады. 
«Философия» терминини4 5зи философиядан 81м философлардан со4ла7 пайда болады. Антиклик 
д17ирдеги фалсафа тарийхшысы Диоген Лаэртскийди4 (б. э. ш. II-1ñèðèíè4 àÿ2û III-1ñèðäè4 áàñû) 
àéòû7ûíøà 5çèí áèðèíøè ì1ðòåáå ôèëîñîô äåï àòà2àí 1ééåìãè ãðåê îéøûëû 81ì àëûìû Ïèôàãîð 
болып табылады. Философлар кимлер деген сора72а ол былай жу7ап берди` %мир мисли ойын ушын 
жыйын2а мегзес` бире7лер о2ан жарысы72а, та2ы бире7лер са7да исле7ге, ал е4 бахытлылары 3ара72а 
келеди, 5мирде та2ы бире7лер 3уллар2а у3сап, да433а, тегин пайда т6сири7ге ашк5з болып 
ту7ылса, философлар тек шынлы3 изле7ге келеди. (Диоген Лаэртский О жизни, учениях и изречениях 
знаменитых философов М. , qouo. Ст. eer).
!лбетте б6гинги к6ни данышпанлы3ты, о2ан мухаббатты, шынлы3ты изле7ди тек философияны4 
монополиясына айналдыры7 нату7ры бол2ан болар еди. Деген менен «философия деген не» деген 
сора72а жу7ап бери7 философия бойынша арна7лы билим ал2ан дипломы бар адамлар ушын 81м 
а4сат емес. Нени4 философия емес екенлигин аны3ла7 же4ил` М1селен, философия ДНКны4 
структурасын аны3ла7 менен шу2ылланбайды, дифференциаллы3 те4лемелерди шешпейди, жырт3ыш 
8ай7анлар оны4 изертле7 обьекти емес 8.т.б.
Åãåð áèç, àéòàéû3, àñòðîíîìèèÿíû4, áîòàíèêàíû4, ÿ ëèíãâèñòèêàíû4 ïðåäìåòèí àíû3ëà7äû 
3îë2à àëñà3, áóë îíøà 3ûéûí åìåñ. !ëáåòòå, áèëèìëåðäè4 àíà7 ÿ ìûíà7 òàðà7ëàðûí àíû3ëà7äà 
3àðàìà-3арсылы3, т6синдири7лерде пары3, 81ттеки келиспе7шилик болы7ы м6мкин. Áира3 бул 
5çãåøåëèêëåð, ïàðû3ëàð 1äåòòå èñòè4 ïðèíöèïèàë òèéêàðûí 3îç2àìàéäû. Àéòàéû3, 81ð 3ûéëû 
áîòàíèêëåðäè4 àíû3ëàìàëàðû òåê íþàíñëàð ìåíåí 2àíà áèð-áèðèíåí àéðûëûï òóðàäû. Áèðäå-áèð 
áîòàíèê îíû4 èëèìèíè4 ïðåäìåòëèê òàðà7û-5ñèìëèêëåð ä6íüÿñû åêåíëèãèíå áàéëàíûñëû òàðòûñ3à 
ò6ñïåéäè. Ôèëîñîôèÿäà áàñ3àøàðà3. Ôèëîñîôèÿ áèð ôèëîñîôòû4 аны3ла7ында философия бол2аны 
менен, екиншисини4 аны3ламасында философия болмай 3алы7ы 81м т1жип емес.
Философияны4 5зин-5зи аны3ла7 м1селесиндеги нааны3лы3 жа4аша д17ир философиясы ушын 
1сиресе характерли. Ахыры, соншама философиялы3 мектеплер, ба2дарлар пайда болды. Áурынлары 

---

3 
бундай бол2ан емес. Оны4 6стине 1ййемги д17ир я орта 1сир философлары подходларды4 к5п 
т6рлилигине 3арамастан философияны4 предметлик тара7ыны4 белгили шегарасын услады (м1селен, 
философия болмысты4 биринши басламасы ту7ралы илим).
Ал XX-1сир философлары «философия не?} деген сора72а жу7апты бергенде, соншелли бир-
биринен айырмашылы33а, пары33а ийе, г1п бир предмет ту7ралы болып атыр2анына 81м 
г6манланаса4. . .
Философияны4 предметин аны3ла7да2ы албыра7шылы3, адасы7шылы3 типлик д1режеде бол2аны 
соншелли д1режеде, Áатыс философларыны4 бири Х. Мор филсофия2а байланыслы ситуацияны былай 
сыпатлайды` }Философия} с5зи ар3алы биз нени т6синемиз, буны аны3ла7 81р3ашан 3ыйын болады, 
бира3 XX-ж6з жыллы3 да7амында философияны аны3ла7ды4 3ыйынлы2ы соншелли 5сти, оларды болдырма7 
м6мкин болмай баратыр. (№ара4ыз` Ойзерман П. И. Проблемы историко- философской науки М., 
qoiw с. tu).
Шынында да философияны4 дефинициясы ж6д1 к5п. М1селен, Т. Гоббс оны «дурыс 
пикирле7ди4 ж1рдеминде били7ге ериси7» десе, Гегель, «предметлерди ойша 3ара7}, Л. Фейербах 
«бар н1рсени танып били7» деп ке4 м1нисти н1зерде тутса, Л. Витгенштейн «ойларды4 логикалы3 
аны3ланы7ы», В. Видельбанд «улы7ма миннетли ба8алы3лар ту7ралы илим} деп тар м1нисте 3олланады.
!детте, философияны4 предметлик тара7ыны4 ана7 я мына7 аны3ламасы улы7ма 
философияны4 емес, ал с1йкес философияларды4 5зин-5зи аны3ла7ы 2ана бола алды. Дурыс, 
философларды4 к5пшилиги 1лбетте 5з философиясын 8а3ый3ый, шынлы33а ийе адекват философия деп 
есаплайды. Áира3 философлар т1репинен берилету2ын бул предметти4 аны3ламаларына бул 
аны3ламаларды4 сол д17ирди4 жетекши, белгиле7ши проблемалары менен байланысын к5ри7 
м6мкин. Áул проблемалар, 1лбетте парадигмал характерге 81м философияны т6синдири7де белгили 
конкрет-тарийхыйлы33а ийе.
Сора7 пайда болады` Философияны аны3ла7 улы7ма м6мкин бе деген. Áул сора72а жу7ап 
д5герегинде 81м философлар бир-биринен ажыралып турады. М1селен, Гегельди4 (quu0-qieq) 
пикиринше конкрет философиялар бир2ана 3убылысты4- жерж6зилик философияны4 бас3ышлары, 
31липлеси7 81м ра7ажланы7 моментлери. Áас3а бир философларды4 пикиринше тарийхый- философиялы3 
процесс-бул конкрет философияларды4 тарийхы, ал философияны4 тарийхы тутас 81м ра7ажланы7шы 
3убылыс сыпатында болмайды. Áуннан жу7ма3` конкрет философияны4 предметин, м1селен, 
Аристотельди4 философиясыны4 ямаса аналитикалы3 философияны4 предметин аны3ла7 м6мкин. 
Улы7ма философияны4 предмети аны3ланбайды.
Áира3 3арапайым эмпириялы3 факт3а с6йенсек, мынаны а4лаймыз. %злерин философлар2а 
киргизи7шилерди4 3ай 3айсысы да 5злерини4 философия менен шу2ылланып атыр2анына 
г6манланбайды. %зини4 3арсыласларына 3андай ярлык та3са 81м оларды4 да философия менен 
шу2ылланату2ынлы2ы бийкарланбайды. Демек философларды4 шу2ылланып атыр2анында сондай бир 
н1рсе бар, бул оларды4 5злерин философлармыз деп ата72а, жумысы-философия екенлигине толы3 тийкар 
бар. Мейли олар философияны - пикирди4 логикалы3 анализи десин, я болмысты4 биринши басламасы 
8а33ында т1лиймат десин, я м1лим т1жирийбеге критикалы3 ба8ала7 а3 дей 3ойсын, б1рибир 
айтыл2ан улы7малы3 тийкар бар. Мейли олар философияны пикирди4 логикалы3 анализи дегени, я 

---

4 
болмысты4 биринши басламасы 8а33ында т1лиймат десин, я м1лим т1жирийбеге критикалы3 ба8ала7-
а3 дей 3ойсын, б1рибир айтыл2ан улы7малы3 тийкар бар.
Солай екен, философларды, олар Кантшылар2а тийисли ме, экзистенциалистлер ме, я позитивистлер 
ме, не бирлестиреди деген сора72а жу7ап изле7 керек болады. Áул сора72а жу7ап бери7 ушын, 
демек «философия деген не?} деген сора72а 81м жу7ап бери7 ушын философияны4 сапалы3, 
тийкар2ы белгилерин, ол ат3арату2ын функциаларды к5рсети7 з1р6р.
Философияны4 тийкар2ы белгилерини4 басында оны4 д6нья2а к5з-3араслы2ы турады. №1леген 
философия адамны4 д6нья2а ана7 я мына7 3атнасын билдирип, белгили д6нья2а к5з-3арас 
болады. Áас3аша айт3анда философияны4 предметлик областы «д6нья-адам» системасы.
Д6нья2а к5з-3арас - бул адамны4 5зин 3оршап тур2ан д6нья2а 81м бул 
д6ньяда2ы адамны4 орнына байланыслы к5з-3арасларыны4 жыйындысы. Д6нья2а к5з-3арасты4 
тийкар2ы м1селеси - бул «Мен» менен (я) «Мен емести4» (не-я) арасында2ы байланыс, демек 
субьект пенен субьектке байланыслы сырт3ы д6ньяны4 3атнасы.
№1леген д6нья2а к5з 3арасты4 структурасына билимлер, ба8ала7, исенимлер, диний 
исенимлер киреди. Д6нья2а к5з-3арас 81р т6рли формада к6нделикли мифологиялы3, диний, 
к5ркемлик 81м илимий пикирлерде 5мир с6реди. Д6нья2а к5з-3арас индивидуаллы3 сананы4 
81м ж1мийетлик сананы4 81м факты бола алады. М1селен, мифологиялы3 д6нья2а к5з-3арас 
ту7ралы айт3анда, д6нья ту7ралы конкрет индивидти4 к5з-3араслары емес, 1ййемги д17ирди4 
коллективлик к5з-3арасларын н1зерде тутамыз. Усы себепли д6нья2а к5з-3арас индивидти4, 
социаллы3 топарды4 (диний, миллий, жас3а байланыслы, жынысына, профессионаллы3 5згешеликлерине 8.т.б. 
байланыслы), м1млекетти4, ж1мийетти4 д6нья2а к5з-3арасы болады.
Сондай-ак философия бул теориялы3 ойла7ды4 формасы. Д6нья2а к5з-3арасты4 к6нделикли, 
диний-мифологиялы3, к5ркемлик типлерине 3ара2анда философиялы3 д6нья2а к5з-3арас теориялы3 
формада 5мир с6реди. Философия саналы т6рде алдына белгили проблемаларды 3ойып, оларды арна7лы 
енгизилген 81м исленип шы2ыл2ан т6синиклер (категориялар) 81м методларды4 ж1рдеминде 
белгили принциплерди4 тийкарында шешеди.
Философия е4 баста а3 теориялы3 характерге ийе. Оны4 6стине ол улы7ма теориялы3 
ойла7ды4 тарийхый жа3тан биринши формасы болып табылады.
Философия пайда бол2ан д17ирден баслап а3 т1жирийбеге (эмпириялы3 билимлерге, 
практикалы3 да2дылар2а, 5мирлик 1детлени7лерге 81м д1ст6рлерге) затларды теориялы3 3ара7ды 
3арсы 3ойды. Бул логика2а 81м д1лилле7ге, к6нделикли пикирлерге критикалы3 3атнас3а тийкарланып, 
ой жу7ма2ыны4 ж1рдеминде 3убылысларды4 тере4 м1нисин ашы72а 3аратыл2ан. Антик д17ир 
философлары а3 т1жирийбе (жеке затлар ту7ралы билим) 81м илим (улы7малы3 себеп, баслама ту7ралы 
билим) арасын ажыратты. Биринши баслама 81м себеплерди били7ге антик д17ир философлары ды33ат 
б5лди. Антикалы3 философия сыпатла7 менен т6синдири7ди4 айырмашылы2ын аны3 саналы т6рде 
т6синди. М1селен, 1ййемги грек философы Аристотель (б. э. ш. eir-eww) мынадай деп жазды` 
«т1жирийбеге ийелер «не екенлигин» биледи», «не себеп» екенлигин, демек себепти билмейди». 
(Аристотель. Сочинения Т. 1. с. yy).
Д6ньяны4 д1ст6рий диний мифологиялы3 картинасы менен 2ана шекленип 3ал2ан 
адамларды4 к5пшилиги менен салыстыр2анда е4 ертедеги философлар 81р т6рли т1бийий, социаллы3 

---

5 
процесслерди4 81м 3убылысларды4 пайда болы7 81м 5ти7 нызамлы3ларын 81м себеплерин 
рационаллы3 д1режеде т6сини7ге 81м т1синдири7ге умтылды. Философларды4 н1зерине илинген 
81мме н1рсе - к6н, ай, жулдызлар, аспан жа3тырт3ышларыны4 тутылы7ы, жылды4 7а3тыны4 алмасы7ы, 
музыкалы3 инструментлерди4 3урылыс, 8ай7анларды4 81м адамларды4 келип шы2ы7ы, д1рьяларды4 
тасы7ы, м1млекетти4 сиясий д6зилиси 8.т.б. - буларды4 барлы2ы философияны4 (теориялы3 
ойла7ды4) предмети болды. Соны4 ушын 81м Гегель философияны былай минезлейди` «Философияны 
алдын-ала предметлерди ойша 3ара7 десе болады». (Гегель Соч. М. , qowo Т. q. с. qi).
Философия теориялы3 д6нья2а к5з-3арас бол2анлы3тан логикалы3 системалас3ан д6нья2а 
к5з-3арас болады. Бас3аша айт3анда, ол д6нья2а, адам2а к5з-3арасларды4 1пи7айы жыйындысы 
емес, ал рационаллы3-логикалы3 усыл менен 3урыл2ан категорияларды4 системасы.
Сондай-а3 философия теорияластыры7ды4 е4 жо3ар2ы, шекли усылы. Бул мыналардан к5ринеди. 
Бириншиден, философияны4 предметини4 5зини4 ке4лиги менен байланыслы. Билимлерди4 бирде-бир 
тара7ы, я болмысты4 сферасы философияны4 предметлик областына байланыслы аспектлерге ийе емес. 
Соны4 ушын 81м т1бияттаны7ды4, сиясатты4, 8у3ы3ты4 8. т. б философиялы3 проблемалары 
ту7ралы айтамыз.
Екиншиден, 81р т6рли 3убылыслар 81м процесслер философияда ж6д1 жо3ары улы7ма 
д1режедеги сыпатла72а 81м т6синдири7ге ийе. Философияны 81мме н1рсе емес, ал е4 алды 
менен улы7малы3, универсаллы3 3ызы3тырады.
:шиншиден, философия бир н1рсени изертлеп 3оймайды, соны4 менен бирге буны 
изертле7ди4 ш1риятларын, жолын философияны4 предмети ете алады. Философия били7ди4 81м 
практиканы4 универсаллы3 принциплерин изертлей отырып, 2а лаба метод 81м методологияда бола 
алады.
Адамзат баласы 5зини4 практикалы3 81м били7лик искерлигинде 3андай жоллар, приемлар, 
усыллар ар3алы ана7 я мына7 н1тийжеге ерисе алату2ынлы2ы ту7ралы ойланба7ы м6мкин емес еди. 
А3ыры, адамзат искерлигини4 5зи-а3 ма3сетке му7апы3лы2ы менен универсаллы3 белгини-
методикалы3ты талап етеди. Бас3аша айт3анда, адамзат 5миринде 81р т6рли 7азыйпаларды 
(к6нделикли, теориялы3, педагогикалы3, техникалы3 81м бас3алар) шеши7 ушын 3олланату2ын 
улы7маластырыл2ан приемлар, усыллар 81м принциплерди4 жыйындысы методлар болады.
!детте 1дебиятта жеке илимий, улы7ма 1мелий 81м 2алаба методлар деп б5ли7 бар. 
Со42ысына философияны, философиялы3 методты киргизеди. Не себеп философияны 2алаба метод деп 
минезлеймиз? 
Бириншиден, жеке илимий 81м улы7ма илимий методлар менен тиккелей илимге 3атнаслы болса, 
философия 5зини4 методологиялы3 т1сирин искусство2а 81м сиясат3а 8.т.б. тийгизеди.
Екиншиден, философиялы3 методлар практикалы3 методлардан 81м били7ди4 методларынан 
адамны4 81м практикалы3 искерлигин 81м били7 искерлигинде 5з ишине алады.
Философия тек метод емес, методология да болады. Демек ол били7 81м практикалы3 
искерликти ш5лкемлестири7 81м 3уры7ды4 принциплерини4 81м усылларыны4 системасы 81м усы 
система ту7ралы т1лимат болады.
Философияны4 рамкасында били7 81м ойла72а байланыслы принципиал 18мийетке ийе 
методлар исленип шы2ыл2ан. Аристотельди4 логикасын мысал2а алайы3. Ол XVIII 1сирге шекем 

---

6 
8а3ый3ый билимлерге ериси7де универсал метод сыпатында есапланды. Ф. Бэконны4 эксперименталлы3 
(т1жирийбелик-индуктивлик) методы, Р. Декартты4 дедуктивлик-рационаллы3 методы, Гегельди4 
диалектикалы3 методы 8.т.б.
Философияны4 методологиялы3 функциясы, оны4 д6нья2а к5з-3араслы3 функциясы менен 
ажыралмас байланыста. Бул деген с5з, философияда 31липлесету2ын д6ньяны4 д6нья2а к5з-
3араслы3 картинасы басында методология 81м бола алады. А3ыры адамларды4 ойына 81м минез 
3ул3ына, искерлигини4 81р 3ыйлы сферасына (илим, искуcство, сиясат 8.т.б.) т1сир етеди.
Солай етип, философия 5зини4 методологиялы3 функциясын 1мелге асыра отырып, ол ойла7ды4 
81м минез 3улы3ты4, искерликти4 31липлеси7инде тиккелей 3атнасады. Бул усыллар сондай факторлар 
болады, онда 81р бир тарийхый д17ир 5зин к5рсете, с17лелендире алады. Оны4 6стине 81р бир 
философиялы3 система 5з д17ирини4 ту7ындысы. Соны4 менен бирге сол д17ирди4 м1нисин 81м 
тийкар2ы тенденцияларын с17лелендиреди. Философия 5зини4 проблемаларында 81м т6синик 
аппаратында адамзатты4 топлан2ан практикалы3 81м били7 т1жирийбесин синтезлейди, 
системаластырады. Бас3аша айт3анда, философия 5зини4 проблематикасында 81м категорияллы3 
д6зилисинде улы7маластырыл2ан, теорияластырыл2ан формада болмыс пенен сананы4 тере4, тийкарлы3 
процесслерин с17лелендиреди.
Сондай-а3 философия аксиологиялы3 31сийетке 81м ийе. «Д6нья-адам» системасын т6сини7 
ушын философия онда болып атыр2ан процессслерди тек «8а3ый3ат», «шынлы3» к5з-3арасынан емес, 
ал, «ийгилик», «жа3сылы3», «жаманлы3» позициясынан 81м, «пайда», «сулы7лы3» 8.т.б. позицияларынан 
81м ба8алайды. Бул философияны4 д6нья2а к5з-3арас т1биятынан келип шы2ады. Бул д6нья 
81р 3ашан «адамзатлас3ан». Бул деген с5з, философия д6ньяны танып билип 2ана 3оймайды. 
Оны ба8алы3лар системасы к5з-3арасынан ба8алайды да. Философия 5зини4 аксиологиялы3 
функциясын «Д6нья жетилген бе?», «Бул д6ньяда нени 5згерти7 м6мкин?», «Бул д6нья 
3андай болы7ы керек?» деген сыя3лы сора7ларды 3оя отырып, 5мир с6рип тур2ан менен болы7ы 
мийнетти4 арасында2ы 3арама-3арсылы3ты ашады.
Философия сын да. Ол болы7ы тийис м1селени 3арай отырып, адамзат били7ин идеалды изле7ге, 
болмысты4 гармониясына умтылады.
Д6ньяны идеал (болы7ы тийис) к5з-3арасынан ба8алай отырып, оны сын призмасы ар3алы 1мелге 
асырады. Философия 5зини4 биринши адымын г6маннан баслайды. Бул философияны4 философия2а 
дейинги (к6нделикли, мифологиялы3, диний) к5з-3араслардан айырмашылы2ы.
Тура3лас3ан пикирлерге бириншилерден болып г6манланып 3ара2ан Сократ (б. э. ш. ru0-eoo 
жыллар). Ол` «Мен 8еш н1рсени билмейту2ынымды билемен» деген еди. Сократ адамлар менен 
б1секиге т6се отырып, сора7-жу7ап жолы менен г6рри4леслерини4 пикирлерини4 сайызлы2ын ашады 
81м оларды абсолют шынлы3 деп 3абылламастан тек оларды4 5злерини4 пикирлери екенлиги екенлигин 
мойынлатады.
Жа4а д17ир тусында уллы философлар (Ф. Бэкон, Р. Декарт, И. Кант) г6манланды 81м сынды 
5злерини4 айры3ша изертел7ини4 предмети етти. Философия бир н1рсеге байланыслы 1йте7ир 
г6манлана бермейди, ал сын2а да алады. Д6нья2а к5з-3арас бола отырып, философия д6нья2а 
к5з-3арасты4 81мме компонентлерин (билимлер, 7азыйпа, миннет) толы3 сын2а алады. Сонлы3тан 

---

7 
81мме 7а3ытлары философия былай дейди` «*1ммесин билемен бе?», «Толы3, тийкарынан 
миннетлимен бе?», «Тийкарынан мен исенемен бе?» 
Д6нья2а к5з-3арасты4 басламасына г6манлана отырып, философия оны сын2а алы72а 5теди. 
С5йтип философия 5зини4 критикалы3 функциасын 1мелге асыра отырып, 5мир с6рип тур2ан реаллы3ты 
81м сын2а алады 81м жа4аны4 пайда болы7ы ушын ш1раят жасайды. *а3ый3ый бар болмыс 81м 
ойла7ды критикалы3 жа3тан анализлей отырып, г6манны4 ту3ымын себеди 81м философия тынышсыз 
пухаралы3 сананы4 31липлеси7ине ш1раят жасайды. Традициялы3 ж1мийетлерде (5згермейту2ын 
бурын орна2ан канонлар2а тийкарлан2ан), сондай а3 бас3ары7ды4 демократиялы3 емес 
усылларына тийкарлан2ан ж1мийетлерде (тоталитарлы3, авторитарлы3 81м со2ан уса2ан режимлер) 
ойла7ды4 критикалы3 ба2дарланы7ы бундай ойла7ды алып кели7шилер ушын жийи-жийи 317ипли болады. 
Бундай ж1мийетлерде ба8алысы - ты4ла7 81м ат3ары7. Д5рети7шилик 81м критицизмге 86ким 
с6ри7ши идеологияны, ба8алы3ларды 81м д6нья2а к5з-3арслы3 ориентацияларда оншалы3 
5згермейту2ындай жа2дайда 2ана рухсат етиледи.
Сын2а алату2ын ойла7ды нигилизмнен 81м критиканшылы3тан ажыратып 3ара7 керек. Со42ысы-
ойла7ды4 т5мен м1дениятыны4 г67асы. Философиялы3 критика - бул 81мме 7а3ыт анализ, 
предметти, логикасын 81м ра7ажланы7 динамикасын тере4 т6сини7 болып табылады.
Философия болжа7 81м проектле7де. Д17ирди4 ра7ажланы7ыны4 динамикасын с17лелендире 
81м теориялы3 ойла7ды4 методын 3оллана отырып, бар процессти костатациялап отыра бермейди, ал 
ал2а жу7ырады-келешекти4 сценарийин жасайды, м6мкин д6ньяларды жасайды. Соны4 5зини4 
болжа7, проектле7 81м эристикалы3 функцияларын 1мелге асырады.
«*1р т6рли д6ньяны» жасай отырып, философия «поливалентлик» ойла7ды4 ра7ажланы7ына 
м6мкиншилик береди. Бул адам болмысыны4 еркинлигини4 ш1раятларыны4 бири.
Солай етип, философия бир 7а3ытта д6нья2а к5з-3арас, теориялы3 ойла7, метод 81м 
методология, тарийхый процессти4 5зин-5зи а4ла7ы, аксиология, сын, проектле7 81м болжа7 
бола 
алады. 
Усы2ан 
с1йкес 
философия2а 
д6нья2а 
к5з-3араслы3, 
гносеологиялы3, 
методологиялы3, синтетикалы3, аксиологиялы3, критикалы3, болжа7лы3, проектле7 81м эвристикалы3 
функциялар т1н. Философияны4 81р т6ри т1реп функцияларыны4 ашылы7ы менен оны4 
предметлик областын аны3ла7 м6мкин. Философияны4 предметлик областы «д6нья-адам» 
системасы. Бира3 философияны бул системада 81ммеси 81м д6нья2а 31леген 3атнас 
3ызы3тырмайды. %зини4 теориялы2ына 81м шексизлигине, ке4лигине му7апы3 философия е4 алды 
менен «д6нья-адам} системасында2ы 2алаба, универсал 3атнаслар2а ба2дарлан2ан. Булар - 
антологиялы3, гносеологялы3, аксиологиялы3 81м праксиологиялы3 3атнаслар.
Солай етип, философия - бул ж1мийетлик сананы4 айры3ша формасы, теориялы3 д6нья2а к5з-
3арасты4 т6ри, онда улы7маластырыл2ан формада категорияларды4 белгили системаларыны4 
ж1рдеминде адамны4 д6нья2а универсаллы3 3атнаслары (антологиялы3, гносеологиялы3, 
аксиологиялы3, 
праксиологиялы3) 
с17леленеди. 
Адамзат 
м1дениятыны4 
жетискенликлери 
синтезленеди. (Алексеев В. П. Предмет, структура и функции диалектического материализма. М. , 
qoiw. Ойзерман Т. И. Проблемы историко-философской науки. М, qoiw).
Философиялы3 проблемаларды4 принципиаллы3 айырмашылы2ы сонда олар еки т6рли т1бият3а ийе. 
Бир т1рептен, олар 7а3ытты4 81р бир тарийхый аралы2ында конкрет-тарийхый форма2а ийе. Ол сол 

---

8 
д17ирди4 5згешеликлери менен белгиленген. М1селен, орта 1сир м1дниятында динни4 
86кимдарлы2ын билдирди 81м со2ан с1йкес философиялы3 м1селелерди4 3ойылысын белгиледи.
XVII-XVIII-1сирлерде биринши план2а механика шы2ады 81м сол д17ирди4 
философиясыны4 айырмашылы2ын белгиледи. А3ыры, философиялы3 проблемалар механистлик к5з-3араслар 
призмасынан 3аралды.
Екинши т1рептен, философиялы3 проблемалар болмысты4 тийкар2ы м1селелерин 3ара2анлы3тан, 
олар «м14ги» проблемалар топарына киреди. Философиялы3 проблемаларды4 «м14гилиги» сонда, 
олар бирден 81мме 7а3ыт 81м 81мме 17ладлар ушын шешилмейди. *1р бир тарийхый д17ир 
ушын, адамларды4 17ладлары ушын бул проблемалар жа4адан 3ойыла береди. М1селен, 8а3ый3ый 
билимге жетиси7 81м ба8алы3лар проблемасы. *1р 3ыйлы д17ирде олар 81р т6рли мазмун2а ийе 
болды. Олар адамны4 д6нья2а фундаменталлы3, универсаллы3 (били7лик 81м ба8алы3) 3атнасларын 
билдире отырып, 81мме 7а3ыт адамзатты4 алдында жа4а т6рде тура береди. Били7ди4 т1биятыны4 
шексизлиги себепли 81м прогрести4 шексиз м6мкиншиликлерине байланысылы адамзат мудамы 
тынышлы33а жети7ди4 жолларын жетилидири7ге, жа4а идеалларды изле7ге умтылады, жа4а 81м г5не 
ба8алы3лар ту7ралы сора7лар2а бериледи.
Философияны4 тийкар2ы 3уралы (методы) теориялы3 ойла7. Философия 5з арсеналында я 
химиялы3 реактивлик микроскоплар2а я телескоплар2а ийе емес, оны4 3уралы-абстракцияны4 
к6ши.
Жа4а д17ирге дейин философия фактологиялы3 81м эксперименталлы3 база2а ийе бол2ан жо3. 
Соны4 ушын философияда тийкар2ы усыл ой жу7ырты7 (умозрение) болды. Эмпириялы3 базаны4 
жарлылы2ынан философиялы3 ой жу7ырты7 (умозрение) ба3ла7 81м экспериментти4 фактлары менен 
илимий тастыйы3ланбайту2ын логикалы3 3урылмалар2а 3урыл2ан еди. Философиялы3 ой жу7ырттыры7ды4 
рамкасында ойша эксперимент, экстраполиация, идеализация 8.т.б. 3олланылды. Ой жу7ырты7ды4 
к5мегинде материаны4 атомлы3 81м молекулалы3 3урылысы, оны4 5зинше ра7ажланы7ы ту7ралы 
8.т.б. 18мийетли жоры7лар болды. Философиялы3 били7ди4 та2ы бир 3уралы - интеллектуаллы3 интуиция. 
Интерпретация 81м философиялы3 били7ди4 18мийетли 3уралы.
w. Д6ньяны били7ге ба2дарлан2ан ойла7ды4 31леген формасы 5зини4 ра7ажланы7ыны4 
белгили этапында 5зин-5зи белгиле7 проблемасына тап болады. Бул 5зин-5зи белгиле7де 81р3ашан 
тийкар2ыны оны4 к5ринисини4 айры3ша формаларынан ажыраты7, белгиле7шини белгилени7шиден, 
тийкар2ыны ба2ыны7шыдан ажыраты7 процессин 5теди. Айтайы3, математикадай 1ййемги 81м 
3ата4 илим 5зини4 предметлик областы бойынша тийкар2ы м1селелери бойынша дискуссияны талап 
етпейди. ХХ-1сирдеги белгили математик, логик 81м философ Б. Рассел усы ж6з жыллы3ты4 басында 
мынадай деген еди` «жа4аша математиканы4 бас триумфларыны4 бири математиканы4 не екенлиги 
8а33ында м1селени4 ашылы7ында» (Б. Рассел. Новейшие работы о началах математики // В ст. 
Новые приемы в математике. СПБ, qoqe. Т, q. с. ie).
Бас3а 7а3ытлар мынадайда есити7 81м болды. Математиканы4 предметини4 81м тийкар2ы 
м1селесини4 неде екенлигин билме7 математиклерге ашылы7 жаса72а м6мкиншилик берди. ХХ-
1сирде математика деген не? Деген сора7ды 81р т6рли т6сини7 математикада к5п 2ана 
ба2дарларды пайда етти.

---

9 
№1леген илимни4 предметлик областы мудамы 5згерип отырады, соны4 ишинде тийкар2ы 
м1селе 81м. *а3ый3ый субстанциялы3 тийкарды илим к5п т6рли 81м эмпириялы3 3убылысларды4 
ишинен ажыратады. Бул илимни4 эмпириялы3 д1режеден теориялы3 д1режеге 5ти7и менен байланыслы.
Физика бу2ан Ньютонны4 механикасыны4, биология Дарвинни4 теориясыны4 пайда болы7ы 
менен келди. Билимни4 тийкар2ы м1селеси (тийкар2ы проблема) 3арама-3арсы т1реплер арасында2ы 
2алаба 81м 3арапайым 3атнасларды 5з ишине алады. Бира3 буны к5рстеи7 тек илимий-теориялы3 
д1режед 2ана м6мкин. К6нделикли, илимий-эмпириялы3 д1режеде предметти4 субстанциаллы3 
тийкары к5ринбейди.
Философияны4 тийкар2ы м1селеси сыпатында нени т6синеми
з? Барлы3 философиялы3 
проблемаларды 6ш тийкар2ы топар2а б5ли7 м6мкин.
q. Д6нья деген н
е? (Что есть мир?) 
w. Адам деген не? (Что есть человек?) 
e. Д6нья менен адам арасында2ы к5з-3арас 3андай? (Каковы отношения между 
человеком и миром?) 
№1леген философиялы3 система усы 6ш топарды4 бире7и менен байланыслы болады.
Солай етип философияны4 тийкар2ы м1селеси - «д6нья-адам» системасы арасында2ы 3атнас 
м1селеси.
Д6зилиси бойынша философияны4 тийкар2ы м1селеси философияны4 предметлик областы менен 
с1йкес келди. Бул т6синикли. Себеби ол философияны4 проблемалы3 майданын, предметти4 
шегарасын белгилейту2ын субстанциаллы3 3атнасты билдиреди. Бира3 мазмуны бойынша философияны4 
предметлик областы оны4 тийкар2ы м1селесинен ке4.
Философияны4 тийкар2ы м1селесини4 д6зилиси 81м ра7ажланы7 м1селесине келсек, соны 
н1зерде туты7ымыз керек, философияны4 предметлик областын белгиле7ши проблемаларыны4 
5згери7и менен философияны4 тийкар2ы м1селеси 81м 5згереди. Тийкар2ы м1селе ана7 я 
мына7 тарийхый д17ирди4 философларыны4 ды33ат орайында2ы м1селе болады. Бас3аша айт3анда, 
философияны4 тийкар2ы м1селеси 5зини4 тарийхый формаларына ийе, булар философиялы3 ойла7ды4 
ба2дарын билдиреди.
Философияны4 тийкар2ы м1селесини4 тарийхый формаларын 3араса3, мыналарды к5ремиз.
Мифология менен салыстыр2анда философия субьективлик пенен обьективликти ажыраты7дан 
басланады. Сонлы3тан биринши философларды4 д6нья2а 3атнасы «не-я»ны4 «оно» 2а- («мен 
емести4» ол2а), сырт3ы, жекеликтен 6стинликке (космос, т1бият), адам2а 3арсы туры7шы2а 
3атнасы.
Антикалы3 философияда философияны4 тийкар2ы м1селеси биринши тийкарды изле7 менен, п6ткил 
д6ньяны4 тийкарында не бар екенлигин аны3ла7 менен байланыслы болды.
Фалесте - су7, Анаксимандрда - 8а7а, Гераклитте - от, Платонны4 идеялары, Демокритти4 
атомлары - усындай басламаларды4 вариантлары.
Бас3аша айт3анда, антикалы3 философияны4 тийкар2ы м1селеси онтологиялы3 боя72а ийе.
Орта 1сирлик философия 81м онтологиялы3 боя7ды са3лайды. Бира3 айырмашылы33а ийе. 
Теология д6нья - 3удай (мир - бог) системасына ийе.

---

10 
Со4 ала онтологиялы3 м1селе екинши план2а 5тип, гносеологиялы3 м1селелер биринши 
план2а шы2ады. Бул жа4а д17ирде санаатты4 81м т1бияттаны7ды4 ра7ажланы7ы менен 
8а3ый3ый билимди оны4 орайлы3 м1селеге айландыры7ы менен байланыслы. Жа4а д17ирден баслап 
илимни4 г6ллени7и басланды. Жер 81м аспан денелерини4 механикасы (И. Кеплер, Г. Галилей, И. 
Ньютон), аналитикалы3 геометрия (Р. Декарт), диференциаллы3 81м интеграллы3 есапла7 (Ферма, 
Декарт, Ньютон, Лейбниц 8.т.б.), химия областында2ы ашылы7лар (Р. Бойль), география, геология, 
ботаника, зоология 8.т.б. областларында2ы ашылы7лар. Техникалы3 3ураллар` микроскоп, телескоп, 
термометр, гигрометр, сынап, барометр 81м бас3алар.
Жа4а д17ир философиясыны4 тийкарын салы7шы Ф. Бэкон 81м Р. Декарт 5злерини4 
философиясыны4 тийкар2ы ба2дарламаларын гносеологиялы3-методологиялы3 аспектте 3арайды. 
Эмпиризм (Бэкон), индуктивизм (Бэкон), дедуктивизм (Декарт).
«%мир с6рип тур2ан д6нья жетилген бе?», «Бул д6ньяда ХХ-1сирде не жа2ады, не 
жа3пайды?» (аксиология), «Д6ньяны практикалы3 жа3тан 5згерти7 м6мкин бе 81м 3алай?» 
жа4аша д17ир пайда еткен м1селелер.
Философиялы3 ба2дарлар философияны4 тийкар2ы м1селеси, метод, предметлик тийкарлары, 
классикалы3 мийрас3а 3атнасы бойынша айрылып турады.
q. Философияны4 тийкар2ы м1селесин онтологиялы3 формада мысал2а алса3 (не биринши` 
ру7х па я т1бият па?), философиялы3 ба2дарларды материализм 81м идеализм деп б5ли7 
м6мкин. Материализм материаллы3 субстанцияны4 бириншилигинен, идеализм идеаллы3 басламаны4 
бириншилигинен, мейли индивидуаллы3 сананы4 бириншилиги ме я жекеликтен жо3ары жер ж6злик ру7х па 
- объектив идеализмди мойынлайды.
А) Басламаны4 т1бияты (природа начала) бойынша философиялы3 ба2дарлар тийкары бир 
субстанция (
монизм
), еки те4 субстанция (материаллы3 81м ру7хый) субстанциялар (
дуализм
), 
субстанцияларды4 к5плиги (
плюрализм
) болады.
Б) Егер философияны4 тийкар2ы м1селесин оны4 гносеологиялы3 формасында есап3а алса3 
(«Нени били7им м6мкин?»), онда философлар 8а3ый3ый илимге жетили7ди мойынламайту2ынлар 81м 
оны бийкарлайту2ынлар болып б5линеди. Со42ы ба2дар 
агностицизм
деген атама2а ийе. Шынлы33а 
жети7ди4 м6мкиншилигин мойынламайту2ынларды4 арасында били7ди4 сези7лик бас3ышына бас 
18мийет бери7шилер 
сенсуализм, 
а3ыл-ой2а (разум2а) 18мийет бери7шилер 
рационализм
, диний 
я мистикалы3 интуиция2а 18мийет бери7ши ба2дар 
иррационализм 
деп аталады.
w. Методы бойынша 81м философиялы3 ба2дарлар эмпиризм, рационализм 81м 
иррационализм болып б5линди. Философлар диалектика позициясында (предметлерди 81м 3абыллады. 
%з-ара байланыс 81м ра7ажланы7ына 3арайту2ын ойла7 методы) я метафизика (предметлер 81м 
3убылысларды 2алаба байланыстан тыс3ары, сапалы 5зинше ра7ажланы72а тийиссиз) позициясында 81м 
болады.
e. Предметлик тийкары бойынша философиялы3 ба2дарлар гносеология, антропология, 
аксиология, онтология 8.т.б. ба2дарларды4 проблемаларына ориентацияланату2ын а2ымлар2а 
б5линеди.

---

11 
r. Классикалы3 мийрас3а 3атнасы бойынша философиялы3 ба2дарлар неоклассикалы3 
(неокантианство, неотомизм, неогегельянство 8.т.б.), антиклассикалы3 (ницшеанлы3), классикалы3 
емес (марксизм) болып б5линеди.
Философиялы3 билимни4 д6зилисине келсек, антикалы3 д17ирде илим математиканы есап3а 
алма2анда жа4а пайда болып киятыр2ан 8алатта еди. Соны4 ушын 81м философия умозрениени
(пикирле7 81м 3ыялла7ды) пайдаланып, илим еле де жу7ап бермеген сора7лар2а жу7ап бери7ге 
умтылды. Танып билинбеген реаль байланыслар ойдан табыл2анлар менен алмастырылса, илимий изертле7лер 
аналогия 81м болжа7, жоры7 менен алмастырылды. Философия тиккелей 5зини4 проблемалары менен 
81м б6гинлигинде жеке илимлерди4` физиканы4, астрономияны4, биология 8.т.б. предметин 
3урайту2ын м1селелер менен шу2ылланды.
Т1бияттаны7 илимлерини4 5зинше илим сыпатында 31липлеси7и бойынша натур философия 
31липлескен т1бияттаны72а орнын берип баслайды. Булар менен бир 7а3ытта философиялы3 билимни4 
5зини4 81м дифференциясы 5теди.
Тийкар2ы философлар дисциплиналарды н1зерде тутса3, 81зирги философияда мынадай 5зинше 
дисциплиналар бар` философияны4 тарийхы, антология-болмыс ту7ралы т1лиймат, гносеология - били7 
ту7ралы т1лиймат, аксиология-ба8алы3лар ту7ралы т1лиймат, философиялы3 антропология - адам 
ту7ралы т1лиймат, социаллы3 философия-ж1мийет ту7ралы т1лиймат, логика - ойла7ды4 нызамлары 
81м формалары ту7ралы т1лиймат, этика-1деп-икрамлылы3 ту7ралы т1лиймат, эстетика - г5ззаллы3 
ту7ралы т1лиймат. Сондай а3 т1бияттаны7 философиясы, дин философиясы, 8у3ы3 философиясы, илим 
философиясы, техника философиясы, тарийх философиясы, минез философиясы, 2алабалы3 проблемалар 
философиясы деп 81м б5линеди, олар 81зир тутас философиялы3 ба2дарлары сыпатында 5зинше 
статус3а ийе. №1липлескен проблематика, категориаллы3 аппарат 81м проблемаларды шеши7 
методлары бар.
e. Философияны4 м1деният саласында2ы орнын н1зерде тутса3, оны4 м1селелерин илим 
менен байланыслы м1селесинен баслаймыз.
Философияны4 т12дири илим менен ты2ыз байланыслы.
!ййемги ж1мийетлерде, философияны4 81м илимни4 31липлесип атыр2ан пайытында диний-
мифологиялы3 ойлар, к5з-3араслар, философиялы3 идеялар, эмпириялы3 билимлер б5линбеген, 
синкретикалы3 бирликке ийе болды. Со4ын ала ра7ажланы7 барысында философия 81м илим 5згешеликке 
ийе бола баслады. Деген менен бул процессте олар2а к5п улы7малы3 тийисли. Илим 5зини4 жетискен 
д17ирин санаат революциялары тусынан баслайды. Ал к5п 2ана, б6гин бизге м1лим илимий 
дисциплиналар XIX-XX 1сирлерде пайда болды. Усы2ан байланыслы к5п 2ана 81зирги илимий 
идеялар 5зини4 д1слепки формасында философияны4 ишинде пайда болды. Бул м1селен, атомизм, 
К6н системасыны4 т1бийий пайда болы7 синергетика идеяларына тийисли. Философияны4 рамкасында 
илимий били7де 3олланылату2ын логикалы3-методологиялы3 инструментарий исленип шы2ылды. Аристотель, 
Бэкон, Декарт, Лейбниц, Гегель - буларды4 81ммеси де логика законларын ислеп шы2ы72а, 
индуктив, дедуктив, диалектикалы3 81м бас3а да методларды ислеп шы2ы72а 3атнас3анлар. 
М1селен, диалектикалы3 метод 81зирги е4 алды42ы илимий дисциплиналарды4 бири-синергетикада 
3олланылады.

---

12 
Философия билимге байланыслы тек 2ана методологиялы3 функцияны ат3арып 3оймайды. 
Теориялы3 д6нья2а к5з-3арас сыпатында, философия ана7 я мына7 д1режеде ана7 я мына7 
илимий идеяны4 31липлеси7ине я т5менле7ине т1сир етеди.
М1селен, Батыс европалы3 орта 1сирлер тусында философия теологияны4 3арам2ында болып 
(ба2ындырылы7ында болып) илимий ойды4 еркин ра7ажланы7ын иркти. Бунда ол 31леген пикирле7ди, 
81ттеки эмпириялы3 пикирле7ди 81м аристотельлик-христианлы3 интерпритациялы3 призмасынан 3арады. 
Ояны7 д17иринде гуманизм философиясы илимлер 81м искусстволар ушын 3олайлы ра7ажланы7 ушын 
тийкар салды.
%з гезегинде философия 81м илим т1репинен к6шли т1сирге ийе болды. Егер бурын бизди 
3орша2ан д6нья ту7ралы к5п 2ана идеялар натурфилософияны4 тийкарында, 1детте умозрительли-
спекулиатив 
формада 
31липлескен 
болса, 
илимлерди4 
31липлеси7 
д1режеси 
бойынша, 
эмпириялы3ларды4 81м теориялы3 т1бияттаны7лы3-илимий жу7ма3ла7ларды4 болы7ында илим 
умозрителли пикирле7лерден 3утылып 2ана 3оймастан 5зи философия2а т1сир етеди. Философия илим 
рамкасында ал2анларын есап3а алма7ы м6мкин емес. Оны4 6стине философия ана7 я мына7 
д17ирде т1бияттаны7ды4 ана7 я мына7 идеалына ба2дарланып баслайды. М1селен qu-qi 
1сирлерде механиканы4 жетекши илимий дисциплина сыпатында 31липлеси7и философияны4 механистлик 
форма2а ийе болы7ына жа2дай жасады. Дерлик 81мме процесслер, 81ттеки адам да 81м 
ж1мийетте 5тету2ын 81мме процесслер философлар т1репинен механика нызамларыны4 тийкарында 
т6синдирилди. Б6гинлигинде философия т1бият 81м ж1мийет ту7ралы илимлерде болып атыр2ан 
процесслерден тыс3арыда ра7ажлана алмайды.
Философия менен илимни4 ара-3атнасыны4 6шинши аспекти сонда, философия илимий 
били7ди4 81р т6рли отрасльлерини4 жетискенликлерин улы7маластыры7ды 81м оларды ке4 
улы7маластырыл2ан философиялы3 категорияларда с17лелендиреди. Айтайы3, XVII-1cирде }81рекет} 
философиялы3 т6синигинде сол д17ирди4 илимий дисциплинасыны4 - механиканы4 жетискенликлери 
с17леленди. Б6гинлигинде 81рекет философиялы3 категориясы 5зине тек механикалы3 81рекет 
ту7ралы билимлерди 2ана емес, микрод6ньяда, тири т1биятта, ж1мийетте болып атыр2ан билимлерди 
81м 5зи ишине 3амтыйды.
Д6ньяны танып били7 нызамларды с17лелендирету2ын тек категориялар, т6синиклер ар3алы 
2ана емес, ал образлар ар3алы, искусствода жаралату2ын к5ркем образлар ар3алы 1мелге асырылады. 
№1леген били7 5зине адамны4 еки били7лик у3ыпларын ж1млейди. Олар, рационаллы3, абстракт 
логикалы3 81м сези7лик, образлы -эмоционаллы3. Егер математика, логика 81м бас3а илимлер 
тийкарынан били7ди4 биринши у3ыбын есап3а алса 81м оны ра7ажландырса, искусство-екиншисин 
ра7ажландырады.
Логика 81м психология областында2ы илимий д5рети7шилик бойынша со42ы изертле7лер соны 
к5рсетип отыр, к5п 2ана фундаменталлы3 илимий ашылы7лар, м1селен, бензолды4 д54гелеги 
(колец), реактив двигательди4 принципи, электромагнитлик дуга 81м бас3а да принциплер д1слеп 
интуитив-образлы формада 86ким с6рди. Тек со4ынан ойла7 т1репинен 3айта исленип, олар 3ата4 
логикалы3-математикалы3 форма2а ийе болды. М1дений жа3тан ра7ажлан2ан, бай, интуитив образлар 
искусство т1репинен исленип шы2ылады. Искусствоны4 5злерини4 илимий д5рети7шилигиндеги 
18мийети 8а33ында А. Эйнштейн, Н. Бор 81м бас3а уллы алымлар айт3ан.

---

13 
Эстетикалы3 жа3тан т5мен ра7ажлан2ан индивидуум «жо3ары материя» 8а33ында пикирлеринде 
2ана емес, 5ндиристе, турмыста 81м аз еркинликке ийе. А3ыры, 5мир мудамы 5згеристе. Буны4 
81м ийили7шилик 3атнасты, 3ыялла7ды4 продуктивли (5нимли) к6шин талап етеди. Д5рети7шилк 
3ыял2а ийе емес адам жа4аны д5рети7ге, шешим 3абылла72а таяр емес. Бундай адамлар 
жа4а2а 3арсы.
Искусство философиядан бурын пайда бол2ан. Ал2аш3ы, диний-мифологиялы3 к5з-3арас 
базасында искусство пайда бол2ан 81м тиккелей ол ал2аш3ылы3 практиканы4 талабы менен 
белгиленеди. Таслар2а ойыл2ан с67ретлер, ритуаллы3 3осы3 айты7лар 81м ая3 ойынлар ашы3 
практикалы3 ба2дар2а ийе болды. Буларда тек ал2аш3ы адамны4 турмысына тийисли ситуациялар 
емес, соны4 менен бирге ол ситуациялар2а т1сир 81м бар. Философия ра7ажланып теориялы3 
д6нья2а к5з-3арас3а айналып, искусствоны4 ра7ажланы7ына т1сир етеди. М1селен, !ййемги 
Греция 81м Римни4 искусствосы антиклик д6нья2а к5з-3арасты4 айры3шалы3лары, космосты 
ме4гери7ге ба2дарлан2ан 5згешеликлерин с17лелендири7и менен ажыралып турады. М1селен, 
антик д17ирди4 скульптурасында адамны4 сырт3ы пишими к5бирек к5ринеди. Ал адамны4 ишки 
д6ньясы (микрокосмос) екинши планда 3алады.
Орта 1сирлик Батыс Европа искусствосында диний к5з-3арасты4 та4басы басым. Иконопись, 
псалмалар, ширке7лик хорлы3 3осы3лар-бас ба2дарлар.
Жа4а д17ирге метафизикалы3 ойла7 усылы т1н. М1селен, Мольерди4 пьесаларында 
3а8арманны4 характерлери статикалы33а ийе. Хызметкер (малай бул ж1диг5й, монах-н1пси3а7, 
са7дагер-сы3мар, дворян-жа3сы адам 8.т.б. Характерлерди4 динамикасы 81р т6рлилиги диалектикалы3 
идеяларды4 ра7ажланы7ы менен пайда болады.
*1зирги к6нде живописьтеги, 1дебиятта2ы, театрда2ы, музыкада2ы, кинематографда2ы, 
хореография, архитектурада2ы белгили ба2дарлар ана7 я мына7 философиялы3 к5з-3арасларды4 
т1сирлик та4басына ийе. М1селен, реализм 81м сюрреализмни4 айырмашылы3лары оларда 
ат3ары7ды4 техникасы менен 2ана ажыралып турмайды. Оларды бул ба2дарлар 31липлескенде тийкар 
бол2ан философиялы3, д6нья2а к5з-3араслы3-методологиялы3 установкаларсыз т6сини7 3ыйын.
%з гезегинде искусство д6ньяны к5ри7ди4 усылы сыпатында философия2а т1сир етеди. Оны4 
6ситне бирде-бир ири философ 5зини4 д5рети7шилигинде искусство темасын с5з етпей 3ой2ан емес. 
Философияда2ы 
5мир 
философиясы, 
экзистенциализм, 
герменевтика, 
структурализм 81м 
посструктурализм сыя3лы ири ба2дарлар 5злерини4 проблемаларын искусство темасы менен 
байланыстырды 81м к5п жа2дайда искусствоны4 д6ньяны логикалы3 рационаллы3 ме4гери7ини4 
6стинен 6стинлигине тийкарланды.
Философия менен динни4 5з-ара 3атнасын с5з еткенде оларды4 т12дирини4 1зел бастан 
бирлескенин к5ри7 м6мкин. Философия 81м искусство 81м д6ньяны4 д6нья2а к5з-3араслы3 
картинасын 3урады.
Логикалы3-рационаллы33а тийкарлан2ан философия2а салыстыр2анда дин исенимге (вера) 
тийкарлан2ан. Динни4 бул 5згешелигин христиан ширке7лерин тийкарын салы7шыларды4 бири 
Тертуллиан атап к5рсетип, мынадай постулатты формулировкалады. «Исенемен, себеби абсурд».
№1леген ра7ажлан2ан диний система философияны4 логикалы3 методологиялы3 инстументарийин 
5зини4 догматларын тастыйы3ла7 ушын 3олланы72а умтылады. Соны4 ушын католицизмни4, ислам, 

---

14 
буддизмни4 доктриналары 8а33ында айты7 м6мкин. Диний идеяларда 3урыл2ан томизм, 
неотомизм, суфизм, тейярдизм 81м бас3а да философиялы3 ба2дарлар белгили.
Философия менен ж1мийетти4 ара-3атнасы м1селесине тиккелей келсек, философияны4 5зини4 
пайда болы7ы ж1мийетти4 ру7лы3 д6зимни4 3ула7ы менен пайда бол2ан тарийхый жа3тан 
белгиленген талаплары менен байланыслы. А3ыл 81м физикалы3 мийнетти4 б5лини7и, м1млекетликти4, 
классларды4, 5ндиристи4 3урамлы т6рлерини4, илимни4 пайда болы7ы, били7ди 81м социаллы3 
практикада2ы сапалы жа4а подходлар2а байланыслы талап 8а3ый3атлы33а 3атнасты4 жа4а формасыны4 
философияны4 пайда болы7 з1р6рлигине алып келди. Со4 ала социаллы3-тарийхый троансформациялар 
философиялы3 ойды4 ра7ажланы7ына 6лкен т1сир етти. Батыс Европа орта 1сирлерде ширке7 81м 
динни4 ролини4 5си7и философияны4 теологияны4 хызметкерине айналы7ына алып келди. Жа4а 
д17ирде т1бияттаны7 илимлерини4 81м санаатты4 ра7ажланы7ына байланыслы талап философияны4 
логика - методологиялы3 81м гносеологиялы3 проблематикасын бирден к6шейтти. Бул бойынша 
бурын2ы СССР тусында философияны4 т12дирине ж1мийетлик системаны4 т1сири жетерли д1лийл. КПСС 
ти4 монополизми 81м тоталитаризм философияны4 догматластырды, сиясий идеология2а 
ба2ындырып, схоластикалы3 81м софистлик элементлерди4 ра7ажланы7ына алып келди. Социализм 
еллеринде сталинизм, маоцизм 8.т.б. философиялы3 ба2дарлар р1смий статус ал2ан 81м 
тастыйы3лан2ан м1млекетлик идеология д1режесине к5терилип административлик инструментке 
айналды. Оны4 функциясына 5мир с6рип тур2ан системаны 3ор2а7, о2ан жалпылда3лы3, бас3аша 
ойлайту2ынлар менен г6рес, ж1мийетлик 81м индивидуаллы3 сананы4 ра7ажланы7ына байланыслы 
цензорлы3-полицейлик 3ада2ала7, авторитетлерге 3арата 8а3 нийетлигин тексери7 8.т.б. киреди. 
Алымларды4 пикиринше, бундай 81кимшиликке к6шле7 81м 3ор3ыты72а тийкарлан2ан, 
«монофилософияланы7шылы3ты} !ййемги Греция 81м 81зирги к5п т6рли философиялы3 мектеп 
81м а2ымлар2а панорамасына ийе батыс д6ньясы 81м билген емес.
Сыпатланып атыр2ан ситуацияда ж1мийетлик 5мирди4 орта 1сирлик ш5лкемлестири7ди4 
белгилерин к5ри7 м6мкин. Католиклик ширке7 к6шле7 81м зорла7ды4 3уралларын (инквизиция, 
отта жа2ы7, ширке7ден аласла7, анафема2а бери7) пайдалана отырып, ж1мийетлик сананы4 
ра7ажланы7ын соны4 ишинде философияны 5зини4 3ада2ала7ына ба2ындырды 81м диний 
догматларды4 жыйындысын 81м оларды4 ширке7 хызметкерлери т1репинен т6синдирили7ин шынлы3ты4 
со42ы инстанциясы счыпатында да2азала2ан еди.
№удайды4 патшалы2ын жер бетинде орнаты7 ушын г6рес пенен «коммунизм ушын г6рес} 
д17ирини4 параллелизми аны3, рас. Ол белгили д6нья2а к5з-3араслы3 81м идеологиялы3 
конструкцияларды догмала7да абсолют бир ойла7ды та4ы7да, {интеллектуаллы3} тартысларды 
цитаталы3 {д1лийлле7 81м терминологиялы3 софистика} д1режесине дейин барды. С5йтип 
идеологияны4 ж1мийет 5миринде ул2айтыл2ан роли 8.т.б. 5мир с6рди.
Бул айтыл2ан ру7хый атмосфера тек орта 1сирлик Европа я социалистлик лагерь еллерине 2ана 
тийисли емес, ал бундайды шы2ыс деспатияларында 81м (!ййемги Египет) 81м фашистлик 
Германиядан бир3анша исламлас3ан м1млекетлерден 81м к5ри7 м6мкин. Бул жа2дайларды4 
81ммесинде де Системаны4 философияны4 ж1мийеттеги статусына т1сири к5ринеди. №1леген 
философия, мейли ол Маркс3а тийислиме, я Ницше, Хайдеггердики ме, оларды абсолютлескен 81м 

---

15 
канонлас3ан догматларды4 д1режесине жеткери7 81м тоталь д1режеде ж1мийетлик 81м 
индивидуаллы3 сана2а та4ыл2анлары догмалы3 ойла7ды4 31липлеси7ине алып келген болар еди.
Философия 5зини4 д1нья2а к5з-3араслы3, методологиялы3, аксиологиялы3, критикалы3, 
болжа7лы3, синтетикалы3 функциялардан 1мелег асыра отырып социаллы3 тарийхый прцесслерди4 
ра7ажланы7ына т1сир етеди.
Ж1мленген-улы7малас3ан формада философия били7 процессини4 81м социаллы3 практиканы4 
ра7ажланы7 ба2дарына т1сир етеди. Айтайы3, ояны7 д17ири 81м жа4а д17ир философиясында2ы 
гуманизм 81м а2арты7 идеялары ширке7лик абслоютликти бираз шекле7ге, сославияларды4 
статусын 5згерти7ге, пухаралы3 ж1мийетти4 31липлеси7ине жа2дай жасады. Ал немец классикалы3 
философиясыны4 идеялары к5п 2ана илимлерди4, м1селен, геологияны4, биологияны4, 
ж1мийеттаны7 8.т.б. т6синиклерин т6биринен 5згерти7ге алып келди. Тоталитарлы3 ж1мийетлерде 
философия идеолгияны4 апологетика 81м цензураны4 инструменти бола отырып прогрессивликти4 
ра7ажланы7ын ирки7и м6мкин. Бу2ан 7а3тында сталинизмни4 генетиканы 81м кибернетиканы 
буржуазиялы3 илим деп да2азала7ы г67а.
Таяныш с5злер` д6нья2а к5з 3арас, методология, метод, философия, монизм, 
дуализм, плюрализм. 
2-тема.!ййемги Шы2ыс 81м Орайлы3 Азия еллериде философиялы3 ойды4 пайда болы7ы 81м 
ра7ажланы7ы 
Жоба 
q. Философияны4 пайда болы7ы, оны4 тарихый, м1дений 81м ру7хый ал2ы ш1ртлери.
w. !ййемги Шы2ыс еллериндеги философиялы3 к5з-3араслар. !ййемги Индияда диний-
философиялы3 т1лийматларды4 пайда болы7ы 81м ра7ажланы7ы` чарваклар, джаинизм, буддизм, 
индуизм 8.т.б. !ййемги №ытай философиясыны4 тийкар2ы ба2дарлары` конфуцийлик, даосизм.
e. Орайлы3 Азияда философиялы3 ойды4 31липлеси7и.
!дебиятлар 
q. И. А. Каримов %збекстан XXI 1сир боса2асында. Н. , qoou.
w. Е. Березиков. Святые лики Туркистана. Т. qoow.
e. Ю. Д. Джумабаев. Из истории этической мысли в Средней Азии. Т., qout.
r. И. Ж. Жумабаев. ?збекистонда фалсафа ва а3ло3ий фикрлар тара33иети тарихидан. Т., qoou.
t. История философии в кратком изложении. М. qooq.
y. И. Ра8имов. Фалсафа. Т., qooi.
u. Основы философии. Т., qooi.
i. ?збекистонда ижтимоий фалсафаи фикрлар тарихидан. Т., qoot.
o. Введение в философию. Учебник для вузов. ч. q М., qoio.
Философияны4 ж1мийетлик сананы4 айры3ша формасы сыпатында пайда болы7ы жер ж6злик 
тарийхты4 ал2аш3ы общиналы3 д6зимни4 оннан ана2урлым ра7ажлан2ан бас3ышы - 3ул 
ийеле7шиликти4 пайда болы7ы менен байланыслы. !ййемги Индияда, !ййемги №ытайды, !ййемги 
Грецияда, Римде 81м бас3а да еллерде д1слепки философиялы3 т1лийматлар пайда бола баслайды.

---

16 
!ййемги д17ирлерди4 3удайлар 81м 3а8арманлар ту7ралы халы3 а7ыз-еки д5ретпелеринде, 
мифологиясында, фантастикалы3 а4ызларда т1бияттан тыс3ары, 3удайлы3 3убылыслар ту7ралы диний-
мистикалы3 к5з-3араслары менен бирге адамды 3оршап тур2ан д6ньяны4 3убылысларын 
натуралистлик, т1бийий т6синиклерди4 уры2ы к5ринис табады. М1селен, египетлилерди4 мифлеринде 
81ммеси океанны4 су7ынанан пайда болды де7 бар.
Индия мифологиясыны4 1ййемги естеликлерини4 биринде дэвлер, ал2аш3ы динлерди4 
3удайлары ту7ралы мифлер менен бир3атарда затларды4 т1бийий характери ту7ралы пикирлер бар. 
М1селен, д6ньяны4 су7дан келип шы2ы7ы - Ригведаны4 мифологиялы3 образы.
!ййемги Египетте, Вавилонда, Грецияда, Римде 81м бас3ада еллерде диний-мистикалы3, 
мифологиялы3 к5з-3араслар2а 3арама-3арсы д6ньяны 3алай болса солай, ол бизи4 д1слепки к5з-
3арасларымызда 3алай болса солай алдынан жорта пикирлер енгизбестен 3арады.
!ййемги философлар биринши м1ртебе д6ньяны4 тийкарында не бар деген сора7 3ойды. Бул 
т1бийий. Себеби д6нья2а к5з-3арасыны4 31липлеси7инде адамды 3оршап тур2ан 8а3ый3атлы3ты4 
к5п т6рли 3убылысларыны4 биринши тийкары 81м бирлиги ту7ралы м1селе биринши план2а к5териледи. 
Тийкарынан ол 7а3ытта философияны4 7азыйпасы со2ан тийкарланады, т1биятты4 81м ж1мийетти4 
барлы3 к5п т6рли 5згерислериндеги бирликти 81м байланысты табы7 керек болды.
Д6ньяны4 материаллы2ы 81м оны4 материаллы3 бирлиги 1ййемги философ-т1бияттаны7шылар 
т1репинен 5зименен 5зи болату2ын 3ублыс сыпатында т6синдиремиз. Тек затларды4 бирликли 
материаллы3 тийкары 3андай, не екенлигин к5рсети7 талап етилди.
Бир философлар барлы3 затларды4 материаллы3 тийкары 81м биринши басламасын - от, бас3алары 
су7, 6шиншилери 8а7а, т5ртиншилери от, 8а7а, су7, жерди4 бирлигинде 81ттеки а2аш 81м 
металларды4 бирлигинде 3арады.
Булар сада к5з-3араслар болы7ына 3арамастан батыл к5з-3араслар болды. А3ыры д6ньяны 
оны4 5зинен, т1бийий себеплерди4 36диретинен шы2ары72а умтылы7 болды.
Б. э. шекемги VIII-VII 1сирден баслап *индистанда локаята деген материалистлик а2ым 
пайда болды. Локаятшылар 8а3ый3ый д6ньяны-локаны мойынлады. О д6нья бийкарланды. 
Локаятшыларды4 пикринше бул д6ньядан бас3а д6нья жо3. А2ымны4 тийкарын салы7шы 
Брихаспати «адамны4 жаны 8еш 7а3ытта да 5лмейди» деген к5з-3арас3а 3арсы шы3ты.
!ййемги Индияда б. э. ш. бир неше 1сирлер бурын философ-материалистлер (чарваклар) 
брахманизм динине 3арсы шы2ып, д6ньяны т1биятты, т6синдири7ди талап етти. Оларды4 к5з-
3арасынан т1биятты4 барлы3 3убылыслары т5рт материаллы3 элементинен оттан, 8а7адан, су7дан 
81м жерден турады. Чарвакларды4 т6синдири7инше материаллы3 д6нья м14ги жасайды, оны4 
ке4исликти 81м 7а3ытта 8еш3андай шеги жо3. Чарваклар философиясыны4 тийкар2ы м1селесин 
материалистлик т6рде шешти Чарвакларды4 пикиринше, сана, рух адамнан 21резсиз субстанция 
емес, олар материаллы3 затты4 31сийети.
!лбетте буларды айты7 менен бирге 1ййемги 8инд ж1мийетини4 турмысы ту7ралы информация 
бери7ши биринши д1рек Ведалар екенлигин били7имиз керек. Ведалар ма2лы7матлар2а 3ара2анда 
б. э. ш. qt00 жылдан y00 жыл2а шекем д5ретилген. Ол тийкарынан диний мазмун2а ийе, бира3 
онда ж1мийетти4 экономикалы3 ра7ажланы7ы, социаллы3 структурасы, 3орша2ан д6ньяны танып 
били7ди4 д1режеси 8.т.б. ма2лы7матлар бар.

---

17 
Ведалар-самхитлер т5рте7. Бириншиси-Ригведа, онда 81рт6рли 3удайлар2а гимнлер бар. 
Екиншиси-Самаведа (сазлар, 3осы3 айты7лар). Бунда Ригвевдада2ы текст к5бинше 3айталанады 
81м о2ан ба2ыны7 т1ртиби ритуаллы3 м1ниске ийе. :шиншиси Яджурдведа (3урбанлы3 формулалар 
81м с5злер). Т5ритиншиси-Атхарваведа (ду7алар). Ведаларда арийлерди4 ал2аш3ы д6нья2а 
к5з-3арасы, диний-мифологиялы3 комплекс 81м магия бар.
Ведалы3 1дебиятты4 екинши 3атламы-Брахманлар. Оларда д6ньяны4 пайда болы7ы ту7ралы 
пикирлер, су7ды4 биринши субстанция екенлиги 8.т.б. ту7ралы пикирлер бар. Брахман-ведалы3 
ритуаллар, культлы3 практика 8.т.б. бас3ары7да практикалы3 3урал.
Брахманларда 8еш3андай тутас диний-философиялы3 системаны таппаймыз. Бира3 онда 
Упанийшадты4 орайлы3 темасы бол2ан гейбир т6синиклер формулировкаланады. Брахман 
мифологиясы менен к5п жа2дайда со42ы индуизм байланыслы.
Ведалы3 1дебиятты4 6шинши 3атламы Араньиятлар ямаса }То2ай китаплар}. Бул китаплар 
то2айда2ы д1р7ишлерге арнал2ан 6й хожайынынан д1р7ишликке 5ти7 }искерлик жолынан} 
}билимлер жолына} 5ти7 болып табылады.
Т5ртинши 3абат-Упанишадлар. Булар ведалы3 1дебиятты тамамлайды. Упанийшадты4 
з1р6рли б5леги 5мирди4 айналмалы концепциясы (самсара) 81м оны4 менен ты2ыз 
байланыс3ан нызам (карма). Айланбалы 5мир ту7ралы т1лийматты олар 3айта ту7ылы7ларды4 шексиз 
шынжыры сыпатында т6синдирилди. %мирди4 айналбалы2ы (круговорот жизни) м14ги, д6ньяда 
81мме н1рсе о2ан ба2ынады. №удайлар жеке адамлар сыя3лы 5мир с6рмейди. Бул мисли 
ке4ислик 81м 7а3ыт пенен шекленип 5зини4 5мир с6рмейту2ынындай. Упанишадлар Индияда 
буннан со42ы ойла7ды4 ра7ажланы7ына т1сир етти.
Б. э. ш. биринши мы4 жыллы3ларды4 орталарында Ведалар идеологшиясынан бий21рез 
бир3анша доктриналар пайда болады 81м олар адамны4 ж1мийеттеги орны 8а33ында2ы м1селеге 
жа4аша 3атнас жасайды. К5п 2ана жа4а мектеплерди4 ишинде улы7ма индиялы3 18мийетке 
джаизм 81м буддизм ийе болады. Джайнислик т1лиймат дуализмди да2азалайды. Адамны4 тийкары 
еки т6рли` материаллы3 (аджиба) 81м ру7хыйлы3 (джива). Оларды байланыстыры7шы звено-карма. Ол 
н1зик материя, карманы4 денесин 3урайды 81м жанны4 турпайы материя менен бирлесету2ын 
м6мкиншилик береди. Тири емес материяны4 жан менен бириги7и индивидти4 пайда болы7ына алып 
келеди, ал карма жанды т6п-тамырынан 5згери7ди4 шексиз шынжырында алып ж6реди. Жанны4 
самсараны4 кармасыны4 т1сиринен 3утылы7ды 1скезди4 ж1рдеминде 81м жа3сы ислер алып бары7да 
к5ринеди.
Б. э. ш. VI 1сирде Индияны4 ар3асында буддизм пайда болды. Оны4 тийкарын салы7шы 
Сиддхарта Гаутама б. э. ш. (tie-rie жыллар), со4 ала ол Будда деп аталды.
Буддизмни4 орайында т5рт шынлы3 бар. Булар бойынша адамны4 5мир с6ри7и 3ыйналы7 
менен ажыралмас байланыста. Ту7ылы7, а7ры7, 2аррылы3, 5лим, жа2ымсыз н1рсе менен ушырасы7 
81м жа2ымлы н1рседен ажыралы7, ке7ли4 31леген н1рсеге жети7ди4 м6мкиншилигини4 жо3лы2ы-
буларды4 81ммеси адымды 3ыйналы72а алып келеди. №ыйналы7ды4 себеби 3айтадан ту7ылы72а 
3у7аныш 81м 3умар ар3алы алып келету2ын 817еслик, тилек (тришна) болып табылады. №ыйналы7ды4 
себеби болдырма7 бул 817есликти болдырма7 менен байланыслы. №ыйналы7ды жо3 ети7ге алып 
келету2ын жол дурыс пикирле7де, дурыс шешимде, дурыс ойла7да, дурыс 5мирде, дурыс умтылы7да, 

---

18 
дурыс ды33атта 81м дурыс ба2дарла7да. Сези7лик л1ззетлерге арнал2ан олар 81м аскет 5зин-5зи 
3ыйна7 жолы 81м бийкарланады.
Жа4а эраны4 басланы7ы менен Индияны4 ру7хый турмысында индуизм шеши7ши 
позицияларды же4ип ала берди. Ол жеке этикалы3 топарларды4 мудамылы3 д1режеде аралас3ан 
м1дениятыны4 продукты болды. С5йтип айрыы3ша диний синтез 1мелге асырылды. Бунда ведалы3 
Индияны4 3удайлы2ы 81м Бира3ман жрецлерди4 (ру7ханийлерди4) ритуаллары ассимиляци2а 
ушырап 3оймастан жергиликли культларды4 биразы 3осылып кетти. №удайлы3тан биринши план2а Вишну 
81м Шива шы2ады индуизмни4 белгили шы2армасы - }Бхадавадгита} (}№удай 3осы2ы}). Ол 
этикалы3 м1селелерге арнал2ан.
Индуизмни4 философиялы3 тийкарланы7ы алты системада к5ринеди. Олар` Санкхья, Йога, 
Вайшешика, Ньяя, Миманса, Веданта.
Санкхьяны4 6йрети7и бойынша д6ньяны4 материаллы3 биринши себеби-пракрити. Пракритиди4 
ма3лу3лар д6ньясына айланы7ы 6ш сапалы элементти4 т1сиринде 1мелге асады. Олар` раджаса 
(умтылы7), тамаса (3ара42ылы3) 81м саттвы (аны3лы3). *1рбир затта, оны4 характерине с1йкес e 
элементти4 бире7и 6стинликке ийе болады. Сулы7лы33а, данышпанлы33а, 81м 8а3ый3атлы33а т1н 
бол2ан затларда саттва 6стинликке ийе, ал тамаса п6ткил пассивликти4 шекленгенликти4, 
3ара42ылы3ты4 шеши7ши элементлери. П6ткил активликти, к6шлиликти 81м агрессивликти тийкарынан 
раджа 5з бойына жыйна2ан. Санкхьяда пракрити менен бир 3атарда д6ньялы3 материаллы3 тийкарынан 
21резсиз жасайту2ын пурушиди4 (абсолют жан) болату2ынлы2ы мойынланады. Оны ба3ла7 81м 
к5ри7 м6мкин емес. Дурыс, ол 81мме затларда 81м ма3лу3ларда бар 81м сол бол2анлы3тан 
олар 5мир с6реди. Практити 81м пурушиди4 бириги7инде wt тийкар2ы принцип пайда болады. 
Оларды4 ишинде материаллы3 пенен (су7, жер 8.т.б.) бирдей те4 ру7хыйлы3 (5зин-55зи а4ла7, 
интеллект) 81м 5мир с6реди.
Йога психологиялы3 категорияларды изертле7ге 81м практикалы3 психологиялы3 д5рети7ге 
ды33ат 3ояды 81м бурын 5мир с6рген системаларды4 медитациясы ту7ралы жа2дайдан келип 
шы2ады.
Вайшешика мудамы 5згерислер, м14ги 81м циклли пайда болы7 81м 3ула7 
принциплерине тийкарлан2ан. Бул процессте бира3 тура3лы элемент-атом бар. Атомлар-м14ги, 
8ешким ар3алы жасалма2ан. Атомларды4 7а3тынша бириги7инен бизи4 сезимлеримизге 3олайлы жаны 
бар 81м жаны жо3 предметлер пайда болады. №айтадан ту7ылы7ы бундай жа2дайда атомларды4 
мудамы бириги7ини4 81м б5лини7ини4 н1тийжеси болады. Жан материаллы33а ийе, м14ги 81м 
шексиз, еки формада` абсолют, жетилген 81мме жерде болату2ын 81м индивидуал формада, 
5мирди4 шексиз 1рекетинде 5мир с6реди.
Вайшешик пенен Ньяя мектеби ты2ыз байланыслы. Ньяяда айры3ша ды33ат логика 81м 
гносеология проблемаларына б5линген. М1селен, 8а3ый3ый, аны3 били7 3ураллары` сези7, 
жу7ма3ла7 81м аналогия ар3алы жу7ма3ла7.
Миманса Ведалар2а 3айты7ды да2азалайды. Бул т1лиймат3а с1йкес самсараны4 шынжырынан 
3утылы7ды4 жал2ыз жолы Ведалар 6йреткенлерди избе-из орынла7. миманса ведалы3 текстлерди жо3ар2ы 
абырой сыпатында 3абыллап 2ана 3оймайды, оларда м14гиликке 81м абсолютликке ийе сезимнен 
тыс3ары универсал субстанцияны к5реди. Били7 теориясыны4 к5меги менен затларды дурыс 

---

19 
т6сини7ге ерисип 3оймастан тийкар2ы метафизикалы3 т6синиклерди 81м т6сини7 м6мкин. Булар2а 
сези7лик 3абылла7, логикалы3 жу7ма3 81м салыстыры7 киреди.
Веданта философяилы3 системасыны4 мазмуны белгили д1режеде оны4 атамасында (веданта 
с5збе-с5з }Ведаларды4 со4ы} дегенди а4латады). Веданта д6нья материаллы3 к6шлерди4 
продукты дегенде пикирди бийкарлайды 81м брахман 81мме н1рсени4 тийкары, д6ньяны4 
абсолют ру7хый м1ниси деп т6синдиреди.
№ытай философиясы билимлендири7ди4 классикалы3 китапларына 3арай тере4ге тамыр басады. 
Оларды били7 чиновник хызметине экзамен тапсыры7 ушын жеткиликли тийкар болды. №осы3лар китабы б. 
э. ш. (XI-VI 1сисрлер) 1ййемги халы3 поэзиясыны4 топламы болса, Тарийх китабы (б. э. ш. q-мы4 
жыллы3лар) тарийхый 7а3ыяларды4 сыпатламалары берилген р1смий документлерди4 жыйна2ы болып 
табылады. Т1ртип Китабы (б. э. ш. IV-I 1сир) сиясий 81м диний церомонияларды, социаллы3 81м 
сиясий искерликти сыпатлайды. Б181р 81м г6з Китабы (б. э. ш. VII-IV 1сир) этикалы3 81м 
формаль-1дебий м1селелерди шеши7 ушын 6лги 81м 5лшем сыпатында хызмет етти.
Философияны4 ра7ажланы7ы к5з 3арасынан о2ада 18мийетлиси - %згерис Китабы (б. э. ш. 
XII-VI 1сирлер). Бунда д6нья 81м адам ту7ралы №ытай философиясында2ы биринши к5з-3араслар 
ж1мленген. Оны4 81р 7а3та жазыл2ан текстлеринде д6ньяны мифологиялы3 с17лелендири7ден оны 
философиялы3 т6сини7ге 5ти7ди4 басламасы к5ринисин табады. %згерис Китабыны4 18мийетли 
б5леклерини4 бири инь 81м ян элементлери ту7ралы мифлерди, затларды танып били7ди 
с17лелендирету2ын сыпатында аны3ланады. Инь ушын к6ти7ди4 пассив роли, 3ара42ы баслама 
белгиленген.
Инь 81м яньны4 81рекети-бирликтеги диалектикалы3 81рекетти4 5згерислери. Янь 81м иньны4 
5з-ара 5ти7инен оларды4 5з-ара т1сирин с17лелендирету2ын бир3анша категориялар пайда 
болады. Философия №ытайда 5зини4 ж6д1 г6ллени7 д17ирине }урысы7ына м1млекетлер} деп 
атал2ан туста оны гейде алтын 1сир деп 81м атайды) б. э. ш. VI-III 1сирлерде жетеди. Бул д17ирде 
тийкарынан алты философиялы3 ба2дар` инь-янь, конфуцийшилик, даосизм, атлар мектеби, моизм, 
легизм.
Конфуцийлик этикалы3 31делерге, социаллы3-нормалар2а 81м бас3ары7ды т1ртиплестири7ге 
ба2дарлан2ан болады. Оларды 31липлестири7де ол бираз консервативликке ийе болды. Конфуций (б. э. 
ш. ttq-ruo ж) 5зи ту7ралы мынадай деди. }Г5нени айтаман 81м жа4аны жасамайман}. Ол 81м 
оны4 из басарлары ж1мийетти4 бузылы7ынан тынышсызланады. Соны4 ушын 81м адамды 5зин 
3орша2ан орталы33а 81м ж1мийетке байланыслы кеширимли болы72а т1рбияла7 ру7хында2ы 
м1селеге ды33ат б5лди. Жеке адам, м1селен, 5зи ушын емес, ал ж1мийет ушын жеке адам. 
Конфуцийлик этика адамды оны4 социаллы3 функциясы бойынша т6синеди, ал т1рбия бул адамды 
усы функцияны орынла72а тарты7ы. Адамзат жаса7ы соншелли социаллы33а ийе, ол мынадай т1ртипке 
салы7шыларсыз 1мелге аспайды.
q. Бас3алар2а 81м 5зи4 жети7ге 31легени4 бойынша ж1рдем ет.
w. %зи4е нени 31лемесе4, соны бас3а2а ислеме.
№ытай философиясында 18мийетли ба2дарларды4 бири даосизм болды. Даосизмни4 ды33ат 
орайында т1бият, космос 81м адам турады. Бира3 бул басламалар2а рационаллы3 жол менен жетисе 
алмайса4, ал 5мир с6ри7ди4, жаса7ды4 т1биатына тиккелей енисип 2ана т6синесе4. Д6нья 

---

20 
мудамы 81рекетте 81м 5згеристе, спонтанлы т6рде, себепсиз ра7ажланады, жасайды 81м 81рекет 
етеди. Онтологиялы3 т1лийматлар жол т6синиги-дао орайлы3 болды. Ойла7ды4 ма3сети, даосизмни4 
пкикринше, адамны4 т1бият пенен араласы7ы, себеби ол оны4 б5леги болады. Бул жерде «субъект-
объект} м1селесине байланыслы 8еш 81м шеклени7 болмайды.
Атларды4 мектеби (школа имен) ба2дары 8а3ый3атлы3ты тиллик с17лелендири7ге байланыслы 
проблемаларды шеши7ге ды33ат б5лди. Ол затларды4 3атнасын 81м бул 3атнасын, ал со4ынан 
пикирлерди4 81м атамаларды4 с1йкеслигин изертледи.
Моистлик мектепти4 аты оны4 тийкарын салы7шы Мо-Цзи (б. э. ш. ruo-req жж) аты менен 
байланыслы. Бунда бас ды33ат социаллы3 экономика проблемаларына б5линеди. Социаллы3 этика 
бас3ары7шыны4 деспотлы3 власты 3ата4 ш5лкемлестири7 менен байланыслы. Физикалы3 мийнет 
мектепте оны ты4ла7шыларды4 к6н к5рисини4 тийкары болды. Моистлер т1лийматы - Конфуций 
т1лийматыны4 п6ткиллей 3арама-3арсысы. П6ткил м1ниси 2алаба с6йи7шилик 81м 6лгери7, 5з-
ара пайда2а тийкарлан2ан. Ж1мийеттеги 81мме адамлар ушын 5з-ара адамгершиликти4 улы7ма 
5лшеми миннетли болы7ы керек, 81мме 5з-ара пайда ту7ралы т1ш7ишлени7и тийис. Теориялы3 
изертле7лер-пайдасыз салтанат, мийнеттеги прогматикалы3 ма3сетке му7апы3лы3-з1р6рлик. Мо-Цзи 
5зини4 т1лийматында аспан еркин мойынлады. Ол моистлик принциплерди4 тастыйы3ланы7ына т1сир 
ети7и керек.
Легизм урысы7шы м1млекетлер д17ириндеги социаллы3-сиясий м1селелерге тиккелей ды33ат 
б5лген т1лиймат сыпатында 31липлеседи. Оны4 71киллери социаллы3 теория 81м м1млекетлик 
бас3ары7 проблемалары менен шу2ылланады.
e. Орайлы3 Азияда философиялы3 ойды4 31липлеси7и.
Б. э. ш. биринши мы4 жыллы3ларда Орайлы3 Азияны4 81зирги территориясын грек 
тарийхшыларында2ы скифлер, иран д1реклеринде саклар деп атал2ан халы3лар жайлады. Каспий арты алабын 
(Закаспийская долина) массагетлер жайлады. Саклар (скифлер) ярым к5шпели турмыс образында 
жасады. Бул атал2ан оазислерде отыры3шы 5мир, отыры3шы жер шар7алы2ы болды 81м усы сесбепли бул 
жерде Орайлы3 Азия территориясында2ы цивилизацияны4 е4 ертедеги орайлары 31липлести.
Б. э. ш. VI 1сирди4 а3ыры 81м V-1сирди4 басында саклар перслер м1млекетини4 
3урамына киреди, ал бизи4 эрамыз2а шекемги IV 1сирде Орайлы3 Азия2а Александр 
Македонский 1скерлери кирип келди. Грек м1дениятыны4 бул 6лкеге ениси7ине 3арамастан 
Орайлы3 Азия халы3лары тийкарынан 5злерини4 5злигин са3лап 3алды.
Бул д17ирде хожалы3ты4 5нерментшиликти4, м1дениятты4 81м искусствоны4 81р т6рли 
формалары ра7ажланды. Орайлы3 Азия2а арамей алфавити ениседи, оны4 тийкарында Хорезмлилер 
менен согдийлилерди4 жазы7ы (письменность) пайда болады. Сондай-а3 бул д17ирде Орайлы3 Азия 
халы3ларыны4 1дебий 81м фольклорлы3 д5рети7шилиги 31липлесесди.
А7ыз еки халы3 д5ретпелерини4 е4 еретедеги 6лгилери-сакларды4 эпикалы3 а4ызлары, оларды4 
тийкарында Орайлы3 Азия халы3ларыны4 патриотлы3 г6реси бар. %з 7азыйпаларын ат3ары7да олар 
31леген сына33а шыдам береди, жеке бахтынан 7аз кешеди, 5з 317имлеслери оларды4 
21резсизлиги ушын жанын береди.
Орайлы3 Азия халы3ларыны4 эпосларында 8аяллар ерлер менен те4дей болып, к6ш 
жумса7да, ерликте бир-биринен 3алыспа2ан. Бул Орайлы3 Азиялы3 эпослар2а т1н. Климент 

---

21 
Александриский былай жазады` }сакские женщины, когда обращались притворно в бегство, стреляли с 
коней, оборачиваясь назад, как это делали мужчины} (Климент Александриский. Ковры //В кн` 
Древние авторы о Средней Азии. Ташкент. qor0. с. we).
Ктесий т1репинен 3алдырыл2ан а4ызларда Сак патшасы Зарина 8а3ый3ый 1скер, 5з хал3ыны4 
21резсизлигин 3ор2а7шы, 3алаларды 3уры7шыны4 образында к5ринеди.
Ктесиде Сак патшасы Аморгты4 8аялы Спаретра ту7ралы да г1п бар. Спаретра 8аяллардан 
81м ерлерден 1скер жыйнап Персия державасын 3уры7шы Куруш пенен урыста оны же4ип, к6йе7ин 
тут3ыннан босатады.
Патша 8аял Томиристи4 Куруш пенен г6реси ту7ралы 81м а4ыз бар. Мидия 81м 
Вавилонда же4ген Куруш Тумарис бас3ар2ан Массагетлерди4 территориясына ба2дар алады. Бул 
урыста Курушты4 1скерлери же4илип Куруш 5леди.
Сак шопаны Ширак. Перс патшасы Дарий саклар2а урыс аш3анда, Ширак сак к5семлерине 
Дарий 1скерлерин 3урыты7ды4 планын айтады. Бул бойынша ол мурнын, 3ула2ын кестиртип, Перслерге 
барып 5зин сак к5семлеринен азап к5рген 3ылып к5рсетеди. Перслер исенеди. С5йтип перслерди4 
(Дариди4 армиясын) жасырын со3па3лар менен ж6ргизип, су7сыз жерлерге алып келеди. Ширак 
5лтириледи, бира3 оны4 хал3ы еркин болып 3алады.
Зороастризм.
Сак эпосыны4 жеке белгилери 5збеклерди4, 3ара3алпа3ларды4, т6ркмен, т1жиклерди4 
фольклорында са3лан2ан.
Б. э. ш. VI 1сирден баслап Орайлы3 Азияда зороастризм пайда болып, б. э. III 1сирине 
шекем 86ким с6реди.
Зороастризмни4 ?атаны ту7ралы м1селе еле аны3 емес` 
Иран (Мидия) деп те, Орайлы3 Азия (Бактрия, Хорезм) деп те аталады.
Мынадай д1лийллер` Авестаны4 толы3 келип шы33анына байланыслы аргумент жо3. Авестаны4 
пайда болы7ыны4 81р т6рли 3атламлар 8а33ында айты7 м6мкин. Зороастризмни4 Шы2ыслы3 
(Орайлы3 Азиялы3) 81м батыслы3 (мидиялы3) айырмашылы3лары 8а33ында идеялар бар.
Зороастризмди тап-таза жал2ыз, 3осымтасыз дин де7 3ыйын. Онда Орайлы3 Азия 81м Жа3ын 
Шы2ыс халы3ларыны4 б. э. ш. w-e 1сирден баслап б. э. ш. q-мы4 жылыл2ына дейинги аралы3та2ы 
исенимлери киреди. Зороастризмни4 эволюциясыны4 6ш этапы бар` (Маковельский А. О. Авеста. 
Баку. qoy0. с. t0, qrw).
q. Авестаны4 1ййемги б5леги Яштылар, оларда класслы3 ж1мийетке дейинги исенимлер 
с17леленген. Оларды4 пайда болы7ы б. э. ш. e-w мы4 жыллы3лар2а тийисли. Оларды4 мазмунында 
политеизм бар.
w. Екинши этап - Гатлар, Буларда жал2ыз 3удай-Ахура Мазда ту7ралы т1лиймат ашылады. 
Оларды4 авторы б. э. ш. VI 1сирде жаса2ан Спитама Заратустра де7 бар.
e. К5п 3удайлы3 Яшт 81м бир 3удайлы3 Гат (б. э. ш. V 1сир) г6рес барысында 
компромисслик характерге ийе дин-маздаясна пайда болады. Бул Авеста т1лийматында2ы 
6шинши 81м тийкар2ы этап.

---

22 
Авестаны4 материалы еки мы4 жыл жыйнал2ан. Александр Македонскийди4 7а3тында оны4 
к5п 2ана б5лимлери жо2ал2ан, ал Аршахидлер (б. э. ш. III 1) тусында 3ал2ан б5лимлери Авеста 
болып д6зилди. Ол маздаясна позициясынан д6зилди.
Авеста Орайлы3 Азия халы3ларыны4 б. э. ш. q-мы4 жыллы3ларды4 ортасы 81м екинши 
ярымында2ы 3орша2ан д6нья ту7ралы моральлы3- этикалы3 ой-пикирлери, к5з-3араслары 
с17леленген.
Авеста бойынша 1лем (Вселенная) жерден, океаннан, аспан, жа3ты т6сирету2ын сфера 81м 
бейиштен турады.
Жер д54гелек океан менен 3оршал2ан. Жер 8а7а райы м17сим менен байланыслы 
б5лектен (кришвина) турады. Булай болы7 вавилонлыларды4 жети самал ту7ралы ойла7ларына с1йкес 
келеди. Аспан тарт сферадан турады` биринши (жерге е4 жа3ын)-Жулдызлар сферасы, оларды4 81м ж6д1 
белгилилери` Большая медведица, Сириус, Конопус.
Келеси-Ай сферасы, 6шинши - К6н сферасы, т5ртинши-жа3ты, демек бейиш сферасы. Ай сферасы 
алты фаза2а (81р 3айсысы бес) б5линген.
Жулдызлар, Ай 81м К6н Ахура Мазда 3удайыны4 денеси сыпатында с17леленеди. Олар 
86рметке ийе - }Биз сени4 дене4ди ма3таймыз, о Ахура Мазда, барлы3 формаларды4 ишиндеги 
г5ззалы-бул аспан жулдызларын, оларды4 81м жо3ар2ыларын-К6нди} (Ясна t0).
Зороастризмди тутыны7шыларды4 д6нья, т1бият, оларды4 3убылыслары ту7ралы мифлик к5з-
3араслары 1ййемги халы3лардан 5злестирилген.
Ж1мийет тарийхы ту7ралы зороастрийлик ой-пикирлер библиялы3 81м 3уранлы3 мифологиялар 
менен с1йкес келеди. Авеста бойынша биринши адам - Иима, оннан 81мме адамлар пайда 
бол2ан. Ийманы4 86ким с6рген 7а3ты алтын 1сир есапланады, адамлар 5лмейди (бессмертны). 
№удай Ахура Мазда м14ги б181рди жаса2ан, адамлар жетискенликте, абаданшылы3та жаса2ан. 
Бахытлы бол2ан. Бира3 бир к6ни олар г6на2а батады` 3ада2ан етилген ша3ы бар малда (рогатый 
скот) жеп 3ояды. Жаман ру7х Анхра Маинью олар2а су7ы3 81м 3ар жибереди. Иима, адамларды 
су7ы3тан 3ут3ары7 ушын жай 3урады, тири ма3лу3ларда олар2а жуптан жай2астырады. Бул а4ыз 
вавилон-библия-3уранлы3, Жер ж6злик топан су7 бас3ыны - су7 тас3ыны 81м Ное пай2амбар 
(Гилгамештеги Утнапитим, №уранда2ы Нух пай2амбар) ту7ралы а4ыз бенен 6нлес.
Усылай етип тарийхты4 биринши д17ири - алтын 1сир тамамланып, екинши д17ир - жа3сылы3 
пенен жаманлы3ты4 д17ири басланады.
:шинши д17ир - адамзатты4 келешеги. Авестада 1ййемги адамларды4 бахты ту7ралы 
1рманы с5з етиледи. Жа3сылы3 пенен жаманлы3ты4 3удай Ахура Мазда же4иске ериседи, с5йтип 
жа3сылы3 86ким с6реди. %лгенлерди4 тирили7и 8а33ында 81м пикирлер бар.
Авестаны4 1ййемги 3атламларында демократизм, дийханлар общиналарыны4 м1плерин 
3ор2а7 идеялары бар. Со4 ала оларда 3ул йиеле7шилерди4 (Ахменидлер д17ири) м1плери 81м 
феодалларды4 (Сасанидлер д17ири) м1плери 81м с17леленеди. Заратустраны4 т1лийматы бизи4 
эрамыз2а шекемги VI 1сирге тийисли болып, белгили д1режеде реформаторлы3ты, 1сиресе аграрлы3 
реформаны болдыры72а 81м к5ринис табады. №ул ийеле7шилик 3атнасларды ра7ажландыры7 
процессинде заратустра м1пин 3ор2а2а2н дийханлар - общиналарыны4 жарлыланы7ы к6шейди.

---

23 
Заратустра т1лийматы диний форма2а ийе. Ол халы3ты4 к6шле7ден 81м тона7дан, топылыслар 
81м шетлети7ден са3ла72а, 3ыйналы7ына 3ыйналады, нызамды, т1ртипти са3ла72а ша3ырады. 
Заратустраны4 т1лийматына ким 3ула3 3ойса, со2ан жер участоги, су7, мал ушын жайла7, 
террасалы жай, 8аяллы33а он бес жасар 3ыз 71де етиледи.
Аграрлы3 реформа идеясы ушын Заратустра2а ж1мийетти4 басында2ылар 3арсы шы3ты. Ол 
нызамнан тыс3ары есапланып, ж1мийеттен 3у7ылды, мал-м6лки конфискацияланды (См. Маковельский 
О. Авеста. с. oo).
Заратустрадан со4 Авестаны4 со42ы б5лимлеринде компромисс идеялар басым, бурын2ы 
демократизм жо3, байлы3 81м власть жо3ары ба8аланады. Бул н1рсе зороастризмни4 
эволюциясыны4 пайда болып киятыр2ан 86ким с6ри7ши 37л ийеле7шилерди4 класыны4, со4 
феодалларды4 м1плери 8а33ында гу7а болады.
Зороастризмде сол уа3ытты4 8у3ы3ый 81м 1деп-икрамлы3 5мирини4 бираз исленген системасы 
с17леленди. Зороастризмни4 кодексинде диншиллик, мийнеткешлик, 1далат, с5зде 81м исте 3алыс 
хызмет жо3ар2ы моральды4 тийкар2ы нормалары сыпатында к5терилди.
Зороастристик моральды4 тийкар2ы кредосы триадада к5ринди` жа3сы ой (гумата), жа3сы с5з 
(гухта), жа3сы ис (гваришта). Жа3сы ой Ахура Мазда 3удайыны4 атрибуты, ал жаман ой - Анхра 
Маиньюди4 атрибуты. Гейбир алымларды4 пикиринше бул триаданы белгили антикалы3 д17ир философы 
Демокрит 3абыллап 5злестирген.
Зороастризм моралини4 талабы` адамны4 денелик 81м ру7хый тазалы2ы. Зороастризм 
парахатшылы3та, келисимде жаса7ды талап етеди. Жа3ын2а жа3сы 3атнаста болы7ды талап етеди, бир-
бире7ге з1р6рликте, 317ипте ж1рдем бери7, 81р бир жаманлы3 пенен г6рес, зулумлы3ты 3арала7, 
да43паразлы3ты, зорла7, нызамсызлы3, кек, докмет 8.т.б. г6рес. №181р, 21зепке 81м 
3умар2а берилме7. Сондай-а3 зороастризм берилген с5з, д6зилген договорды бузы7ды 3ада2ан 
етеди, са7да да, 3арызды т5ле7де де 8адал болы7.
Зороастизмди тут3ан адам алты т6рли 3ылмыстан бойын а7ла3 са3ла7ы тийис` урлы3 81м тона7, 
кисини4 м6лкине 3ол салы7шылы3тан 8.т.б. а7ла3 болы7. Буннан бас3а 18мийетли моральлы3 
нормалар2а тийислилери` 
8аялды4 еки 3абат 81м босаны7 7а3тына 2ам3орлы3 ети7, бас3а 8аяллар2а к5з салма7, 
жерди исле7 81м су7ландыры7, дара3 еги7, су7ды4 д1реклерин, а73атланы7ды4 д1реклерин, 
тазалы3ты са3ла7, малларды к5бейти7, балаларды 5з 7а3тында 6йлендири7, ѐ1рип-31серлерге арты3 
затты бери7, пайдалы 8ай7анлар2а 2ам3орлы3.
Зороастра т1лийматы п6ткил Жа3ын Шы2ыста 6лкен 18мийетке ийе болды. Персилер 
империяны4 барлы3 жерлеринде 81тте ираный емес халы3лар бар жерде 81м жо3ар2ы постларды ийеледи. 
Олар жаса2ан жерлерде 81м зороастризмди тутыны7шылар болды. Руханийлер 81м олар2а кели7шилер 
динни4 проблемаларын тал3ылай алды 81м к5п узамай зороастризмнен к5п н1рселер Египеттен 
№ара те4изге дейинги к5п еллерге тар3ады. Бул к5з 3араслар бойынша жо3ар2ы алла таала бар, ол-
Д5рети7ши, о2ан 3арсы 81м ба2ынбайту2ын жаман к6шлер бар. Д5ретити7ши бул д6ньяда 
белгили ма3сет пенен жасады 81м о3ы7 81зирги жа2дайында бул д6нья ахыйр2а ийе, ол д6ньяны 
аман алып 3алы7ыны4 келисими сыпатында жарияланады. Бейиш 81м доза3 5мир с6реди 81м 
81рбир жан 5лимнен кейин судланады. А3ырында 5лилер тирилип, п6ткил г6на ислегенлерди4 6стинен 

---

24 
оларды жо3 3ылы7дан со42ы суд болады. Со4ынан жер бетинде 3удайды4 патшалы2ы орнап, 
8а3ый3атлы3ты а7ыллар менен ба2да ж6ргендей бул патшалы33а киреди. (ба2-парсыша }парадайза}-
бейиш) 81м м14ги б181рде ийе болып л1ззетленеди 81м денеси 81м ру7хы 5лмейди.
Бул к5з-3араслар 81р т6рли иудейлик секталар ар3алы 81м 5злестирилди. Иудейлер азшылы3 
болып, 5з исенимине ийе болсада перслерден к5п н1рсе аса алды. Себеби перслерди4 диниде 
5злерине ийе болды. К5п 2ана пунктлар бойынша иудаизм 81м зороастризм у3сас болады. Бул 
у3саслы3 ба2ыны7шы халы3ты4 5з ба2ындыры7шысына 86рметини4 к6шейи7и менен 
зороастризмни4 иудаизмге т1сир ети7ине м6мкиншилик береди. Бул н1рсе соны м к5рсетеди, 
Ахменитлер империясыны4 барлы3 областларында зороастра т1лийматыны4 изи христианлы33а ар3а 
буддизмде 8.т.б. айры3ша из 3алдырды.
Кушан д17ириндеги диний-идеологиялы3 а2ымлар.
Орайлы3 Азияда ири сиясий бирликлерди4 бирине Хорезмни4 Парфия2а 81м Ареи2а (Герат 
районы) дейинги территориялар киреди. Екинши бирликти4 орайы Бактрия болды. Бактрия Ахменидлер 
державасыны4 шы2ыс областларыны4 турмысында жетекши рольге ийе болды. Тап усы жерде грек властыны4 
Шы2ыста2ы орайы болды 81м бул со4ынан Грек -Бактрия патшалы2ы атлы 5зинше патшалы33а 
айланды.
Б. э. ш. II 1сирде Бактрияда пайда бол2ан 317имлер бул жерде жо3ары ра7ажлан2ан 
цивилизация менен, экономика, м1деният, м1млекетшиликти4 традициялары менен ушырасты. 
Бул кели7шилерди социаллы3 81м м1дений ра7ажланы7ын болдырып, сол д17ирди4 жерж6злик 
державаларыны4 бири - Кушан имперясыны пайда етти.
Кушан имперясы` Шы2ыс3ада Хань-№ытай батысында Парфиян патшалы2ы менен ушласып, 
Г5не д6ньяны4 цивилизациясыны4 бурын2ы б5лекленип 3ал2ан орайларын ушластырды. Г5не 
д6ньяны4 Британия ата7ларынан баслап Тыныш океан жайла7ларына дейин Рим, Парфия, №ытай 
81м Кушан императорыны4 3ол астында, т1сиринде болды. №ытай текстлеринде Кушан империсын 
бас3ары7шылар Рим 81м Хань м1млекетлерини4 86кимдарлары менен бирликте п6ткил д6ньяны 
5з-ара б5лискен }Аспан уллары} деп аталады. (См` Гафуров Б. Т. Кушанская эпоха и мировая 
цивилизация//В. кн` Центральная Азия в Кушансскую эпоху. М. 1o74. Т. q. с. yt).
Кушан 81м парфиянларды4 жерлери ар3алы №ыйтайдан Рим Жер орта те4изине дейин бул 
д17ирде адамзат тарийхында биринши трансконтиненталлы3 са7да 81м дипломатиялы3 тракт - Уллы 
жипек жолы 5тти. Бул д17ирде те4изде ж6ри7шилер Васко да Гаин дейин мы4 жыллар бурын Индия 
океаны бойынша регуляр д1режеде римлилер же4ип ал2ан Египет пенен Кушан державаларыны4 
те4из д1р7азалары - Батыс Индияны4 портлары ар3алы 3атнаслар болды. Бул д17ирде Орайлы3 
Азияны4 д1рьялар аралы2ынан Шы2ыс Европа2а дейин дала4лы3лар ар3алы жол болы7ы итимал.
Кушан д17ири ушын 81р т6рли этном1дениятлы3 д1ст6рлерди4, диний система 81м 
а2ымларды4 уза3 бирге жасасы7ы характерли. Бу2ан диний шыдамлылы3 сиясаты 81м жа2дай жасады. 
М1селен Кушан 86кимдарларыны4 те4гелеринде к5ринис тап3ан кушан пантеонында, м1селен 
Конишке те4гесинде индия, иран 81м эллинистлик пантеонлар менен байланыслы 3удайларды4 
бийнесин к5ремиз. !далатлы Мишра менен 5нимдарлы3 3удайы Орлохино, урыс 3удайы Веретрогна, 
идуясы Шива 81м Будда.

---

25 
Кушан империясында 81р 3ыйлы диний т1лийматларды буддизм, джайнизм, шиваизм, 
зороастризм 81м бас3ада жергиликли исенимлер, 317имлерди4 культлары жер ж6злик цивилизация 
тарийхында2ы 3убылыслардан есапланады.
Тап Кушан д17иринде буддизм макаяма формасында ра7ажланды 81м Орайлы3 Азия 
81м Уза3 Шы2ыс еллерине тар3алды.
Буддизм Орайлы3 Азияда. Буддизмни4 Орайлы3 Азияда тар3алы7ы жергиликли традицияларды 
жутып жибери7 болмады. Бул 5з-ара т1сир, тарнсформациялар менен байланыслы. Бул м1селен, 
храмлы3 архитектурада к5ринеди. Бактрияда2ы будда храмлары (со4ынан улы7ма Орайлы3 Азияда 
улы7ма) 3урылысы, планировкасы бойынша кушан2а дейинги 81м ерте кушанлы3 индияны4 сыйыны7 
орынларын 3айтала7 емес, ол алды42ы 81м Орта Азия ушын характерли храмлы3 комплекслер болды 
(5зинше тома2а-туйы3 сыйыны7 орны тар коридорлар 8.т.б.). №ара тепедеги 3азы7 пайытында 
аны3ланды. Бул Орайлы3 Азия буддизминдеги жергиликли а2ыс сол 7а3ытлары 81м да7ам етти. 
(Т1жикстанны4 т6слигиндеги будда монастырын 3азы7да аны3ланды) Аджина-тепе. Орайлы3 Азиядан 
будда м1денияты №ытай, Япония, Корея2а тарады. №ытай текстлеринде онла2ан будда 
монахларды4 (Бактрия, Согда 81м Парфиядан шы33ан) атлары бар. Олар диний трактатларды 3ытай 
тилине а7дар2ан. Гейбир изертле7шилерди4 пикирле7инше, Орайлы3 Азия монахларысыз №ытай II-IV 
1сирдеги буддизм ту7ралы 8еш н1рсе билмеген болар еди.
Орайлы3 Азияда Ваибхашикти4 будда мектеби тар3алды. Оларды4 гносеологиясы` сырт3ы 
д6нья объектив характерге ийе. Оны танып били7 сезим органларыны4 ж1рдеминде 1мелге асырылады. 
Затларды4 субстанциясы сыпатында бес тура3лы элемент хызмет ат3арады. Барлы3 объектлер 
тийкарынан-атомлар. Гейде ваибхашикларды тиккелей реализмни4 71киллери деп деп атайды. Соны4 
менен бирге ваибхашиклар будда динини4 бир ба2дары. Ваибхашиклерды4 пикиринше, Будда 
1пи7айы адам, белгили 7а3ыттан кейин 5мир с6ри7ин то3татты. Бира3 онда 3удайлы3 элемент - 
шынлы3ты танып били7 интуициясы басым болды.
Орайлы3 Азияда буддизм менен бирге индиялы3 д6нья7ий илим 81м м1деният таралды. 
Араб халифатына индия м1денияты х1м илимини4 т1сир етпестен ярым мы4 жыллар бурын Орайлы3 
Азияны4 м1дениятына 81м илимине т1сири болды (еле Кушан д17иринде а3).
Манихейлик 
Б. э. ш. II-III 1сирлерде 3уллы3 д6зим феодализмни4 пайда болы7ы менен кризис 81м жо3 
болы7 фазасына 5теди. Кризислик жа2дайлар Месопотамияда, Иранда ж6д1 сезиледи. Кризисти4 
идеялы3 к5риниси сыпатында зороастризмни4 жа4а избасарларыны4 бири манихеилик пайда болады. 
Оны4 тийкарын сал2ан Мани. wqy я wqu жылы Вавилонда ту7ыл2ан. Арамей, парсы тиллерде бирнеше 
диний 81м этикалы3 характердеги трактатлар жаз2ан. }Манихей жазы7ы} деп атал2ан алфавит ойлап 
табылды.
Зороастризм динини4 басында2ылар Мани т1лийматын душпанлы3 пенен 3арсы алды. Ол 
3у72ын2а ушырап, Ираннан 3ашты. №ашып ж6рип а3, т1лийматын н1сиятлап, Мани 5зине к5п 
пикирлеслер тапты. Буннан сескенген зороастристлик дин басында2ылар (жрецлер) wue жыл Ктесифон2а 
философиялы3 дискуссия2а ша3ырды. wut-жылы тюрьма2а тасланып, wuy жылы 5лтирилди. Манихейлик 
жа3сылы3 81м жаманлы3 баслама2а тийкарланып, дуализмге ба2дарланады. О2ан христианлы3 81м 
гностицизм т1сир етти.

---

26 
Манихейлик т1лийматы 1пи7айы дийханлы3 демократизмди 6гитледи. Бул жа4а жа2дайда 
Авестаны4 ертедеги 3абатыны4 - Заратустраны4 тийкар2ы концепциясыны4 3айталаны7ы еди. Бул 
концепция ж1бир к5рген дийханларды жа3ла2аны ушын зороастризмге тутаслай ал2анда жа3пады. 
Ал зороастризм болса бизи4 эрамызды4 басында а3 ерте феодаллы3 ж1мийетти4 идеологиясына 
айналып 6лгерген еди. Манихеилик т1лийматты4 дийханлы3-демократиялы3 характери оны4 
Месопотамия, Сирия, Египет 81м Рим империясыны4 Шы2ыс областларына III 1сирде 81м 
бизи4 эрамызды4 со42ы 1сирлеринде ке4 тар3алы7ына жа2дай д6зди. Бира3 манихеили3 г6рести4 
ана7 я мына7 81рекетин бийкарлады г6рести4 пассив формаларын 2ана 6гитледи. Майда 
секталар2а б5линип кетти. Бул христианлы3 сектанрды4 пайда болы7ына т1сир етти.
Маздакизм 
Феодализм буннан со42ы 1сирлерде Орайлы3 Азяи 81м Иранда ра7ажланы7ын да7ам етти. 
Дий3анларды 3уллы33а салы7 к6шейди 81м бул класслы3 3арама-3арсылы3ты к6шейтти. Урыслар, 
5нимни4 болма7ы, стихиялы жа2дайлар бул процесслерди ж6д1 к6шетип, феодалды4 сиясатынан 
дий3ан массасыны4 наразылы2ы к6шейди. Бул 3арама-3арсылы3 с17лелени7и жа4а диний-философиялы3 
ба2дар-маздакизм болды.
Маздак - жрец. two жыл 5лтирилди. Д1слеп Маздак зороастризмни4 жреци сыпатында Иран шахы 
Ковада I ди4 (rii-twi) сарайына жа3ын болды 81м оны реформаны4 з1р6рлигине исендирмекши 
болды.
Маздакилерини4 философиялы3 концепциясы дуалистлик характерге ийе` жа3сылы3 81м 
жаманлы3ты4 а3ыл2а сыйымлылы3 пенен 3ара42ылы3 пенен г6реси. Оны4 философиясы бойынша 
т1бият 6ш элементтен турады` су7, от, жер. Буларды4 араласы7ы 81м унамлы 81м унамсыз 
3убылыслар2а алып келеди. Жа3сылы3 пенен жаманлы3ты4 арасында2ы г6ресте жа3сылы3ты4 же4иси 
жа3тылы3ты4 3ара42ылы3 6стине же4иси т1мийнленеди.
Маздакизмни4 социаллы3 программасы` 81мме адамларды4 8у3ы3лары те4лестирили7и, 
тутыны7да2ы те4лик, м6лкти4 те4лиги 1сиресе, жерге те4лик. Буларды4 81ммеси дий3анлар 
массасыны4 м1пин 3ор2айды. Басында шах Ковада I буны 5зини4 властын к6шейти7ге 
пайдаланы72а, ири феодаллар 81м зороастристлик жрецлерди4 сепаратизм менен г6ресте 
пайдаланы72а умтылды. Бира3 81рекетти4 кем-кем к6шейи7и, радикал талапларды4 3ойылы7ы оны 
3ор3ытты. Оны бастыры72а м1жб6р болды.
Бира3 маздак 81рекетин басып тасла2ан менен оны4 идеялары Иран, Орайлы3 Азия 81м 
Азербайжан территорияларына халы3 массасыны4 г6ресини4 байра2ы сыпатында да7ам етти. Орайлы3 
Азияда маздакизм идеясы XII 1сирге шекем да7ам етти. (Очерки истории общественно-
политической мысли в Узбекистане. Ташкент, qouu. с. wt).
№ызы2арлы3 момент` зороастризм еки басламаны4 г6ресин жа3сылы3 81м жаманлы3ты4, жа3ты 
менен 3ара42ылы3 г6реси, те4ликти4 маздаклы3 социаллы3 идеаллары, м6ликти4 81м тутыны7ды4 
бирлиги идеясы. Палестинада еки 1сир аралы3. 5мир с6рген Кумран общинасыны4 идеологиясына 
с1йкес келеди.
Гейбир жу7ма3лар 

---

27 
q) Солай етип, VII-VIII 1сирлерде, исламны4 ени7 3арса4ында Орайлы3 Азия халы3ларыны4 
6лкен болып 81р т6рли формада2ы зороастризмди, 1сиресе, маздакизм 81м манихейликти 
пропагандалады.
w) Д6нья2а к5з-3арас, мораль усы система ар3алы байланысты.
Таза философиялы3 системаларды, т1лийматларды бул д17ирлерге байланыссыз 3ара7 3ыйын.
Таяныш с5злер` Чарвак, джайнизм, буддизм, индуизм, конфуцийлик, даосизм, 
маздакизм, Авеста, манихейлик, зороастризм.