O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

7.6- rasm.

93

Sh1		Ya
		c 1
			^Rqo‘sh
PUCH		Ya	Ug
Sh2	^Rred	Ya2	7.7- rasm, a.

Ya₁

Ya KUCH

Ug

^Ya₂ 7.7- rasm, b.
Sh₁ ^Ya1 K₁



PUCH Ya KUCH U_g K₂

^Sh2 R_reg ^Ya2

7.8- rasm.
o‘z-o‘zidan uyg‘onishi uchun uchta shart bajarilishi kerak:

1. 
   Yakorning o‘zagida qoldiq magnit maydoni bo‘-lishi shart.
   
2. 
   Qoldiq magnit oqimining yo‘nalishi uyg‘otish toki hosil qilingan magnit oqimi yo‘nalishiga mos ke-lishi zarur.
   

3. 
   Uyg‘otish chulg‘amining qarshiligi uncha katta bo‘lmasligi kerak.
   

94

7.7. O‘zgarmas tok dvigatellari
O‘zgarmas tok mashinalari qaytarlik xossasiga ega. O‘zgarmas tok generatorining kuchlanishini asta-sekin kamaytirsak, mashina o‘zgarmas tok elektr tarmog‘idan elektr energiyasi iste’mol qila boshlaydi va dvigatel rejimiga o‘tadi. Ya’ni mashinaning yakoridagi aylanish momenti tormozlovchi emas, balki o‘zi elektromagnit moment hosil qilib tashqi mashinani aylantira boshlaydi.
Bu aylanish momenti yakorning tokli o‘tkazgich-lari, uyg‘otish chulg‘ami hosil qilgan magnit maydon-ning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. Bunda o‘z-garmas tok dvigateli (motori)ning elektr muvozanat tenglamasi quyidagicha yoziladi.
U = E + I_ya · R_ya.
Òenglamada E = C · n · Ô ekanligini hisobga olsak:

	U = C · n · Ô + Iya · Rya.
Bundan: n =	U - I × Rya	.
	C ×Ô

Agar magnit oqimining uyg‘otish tokiga propor-sionalligini (I_ya= F) nazarda tutsak, yakorning aylanish tezligini uyg‘otish tokini o‘zgartirish yo‘li bilan ravon, bir tekis o‘zgartirish mumkinligi formuladan ko‘rinib turibdi. Asosiy tenglama yakor tokiga nisbatan yechilsa, quyidagi ifoda hosil bo‘ladi:

9. 
   ₌ U - C × n ×? _.
   

^Rya
Dvigatelni yurgizish paytida yakorning aylanish tezligi n = 0 bo‘ladi, demak, yakorning kuchlanishiga qarshi yo‘nalgan EYK E = c · n · Ô ham nolga teng bo‘ladi. Yakor chulg‘amining qarshiligi juda kichik bo‘lgani uchun dvigatelning toki nominal tokdan 10 ¼ 20 marotaba katta bo‘ladi. Katta tok o‘tganda

95

		^Rqo‘sh
Sh	Ya1
1
u		ya
Puch	Ya	Kuch	=U
^Sh2 R	Ya2
reg
		7.9- rasm.

yakorning chulg‘ami kuyib ketishi mumkin. Bunday rejim shikastlanish (avariya) rejimi deyiladi. Bunday re-jimlarga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Shu sababli, dvigatel tar-moqqa ulanadigan zanjirga qo‘shimcha qarshilik kiritiladi (7.9- rasm).

Dvigatel elektr tarmog‘iga qo‘shilgan paytda qo‘-shimcha qarshilik eng katta qiymatiga oshib borgan sari, EYK ning kattaligi ham osha boradi, yakor toki esa kamayadi, keyin qo‘shimcha qarshilik kamaytiriladi.
O‘zgarmas tok dvigatellari ham generatorlar kabi mustaqil va o‘z-o‘zini uyg‘otish dvigatellariga bo‘linadi.
Dvigatelning aylanma momenti formulasi:
M_ya = K · Ô · I_ya. Demak, momentning tokka bog‘liqligi to‘g‘ri chiziqli ekan. Dvigatelning FIK:

h = ^P2 × 100%,

P₁
bunda P₁ — dvigatelning elektr tarmog‘idan oladigan quvvati.

Yakorning aylanish tezligi formulasini yuqorida tahlil qilgan edik.

96

t, soat

8.1- rasm.
VIII BÎB. ELEKÒR ÒA’MINOÒI
8.1. Elektr iste’molchilar
Elektr energiyasini energiyaning boshqa turiga o‘zgartirib beruvchi barcha uskuna, asbob va quril-malarga elektr iste’molchilar deyiladi. Masalan, elektr dvigatel elektr energiyasini mexanik energiyaga, elektr lampochka — yoritish energiyasiga, dazmol — issiqlik energiyasiga aylantirib beradi. Elektr iste’molchilar kuchlanishi, fazalar soni va boshqa kattaliklari bilan bir-biridan farq qiladi.
Iste’molchilar uchta rejimda ishlaydi. Bu rejim dviga-telning yoki boshqa qurilmaning me’yoriy haroratiga qarab belgilanadi. Ish jarayonida elektr uskuna va qurilmalarning harorati me’yordan oshmagan holda ularni ishlab chiqargan zavod tomonidan belgilangan ishlash muddati ta’minlanadi. Shu asosda qurilmalarning ish rejimi aniqlanadi.

1. 
   Uzoq muddat to‘xtamay ishlaydigan dvigatellar. Ularning ishlash rejimi atrof-muhitga ajralib chiqayot-gan issiqlik miqdori bilan belgilanadi. 8.1- rasmda ko‘rsatilgan egri chiziq shu dvigatel ishini ko‘rsatadi. Dvigatel ishga tushgandan so‘ng ma’lum vaqt o‘tgach, undan ajralib chiqadigan issiqlik miqdori atrof-muhitga uzatilayotgan issiqlik miqdoriga tenglashadi va dviga-telning harorati uzoq muddat,
   

2–3 smena davomida (14 soat) o‘zgarmaydi. Dvigatelning o‘z-garmas haroratini pasaytirish maqsadida uning atrof-muhit bilan to‘qnashuvchi korpusi yuzasini kengaytirish lozim

bo‘ladi.
2. Òo‘xtab-to‘xtab ishlay-digan dvigatellar. Bu rejimda

97

kW

o‘rt,
soat soat

8.2- rasm.
ishlaydigan dvigatellarga tokarlik dastgohi sovitgichini misol qilib keltirish mumkin. Bunday dvigatel ma’lum vaqt ishlaydi, keyin tarmoqdan avtomatik tarzda uziladi va t₂ vaqtdan keyin qayta ulanadi. 8.2- rasmda bu dviga-telning ishlash rejimi (a) va haroratining o‘zgarishi egri chizig‘i (b) ko‘rsatilgan.
Bu rejimda ishlaydigan dvigatellarning pasportida ularni qo‘shimcha xarakterlovchi kattalik — qayta ulanish vaqti foiz hisobida ko‘rsatiladi va dvigatelni

tanlashda hisobga olinadi:		t1
PV,%, =					.
	t
		+ t		2
1
Dvigatelning nominal quvvati
^Pnom ^= ^тn ^×
			PV,

bunda t₁ — dvigatelning ishlash vaqti, t₂ — dvigatelning tarmoqdan uzilgan vaqti, P_N — dvigatelning pasportda ko‘rsatilgan quvvati.

3. 
   Qisqa muddatli rejimda ishlaydigan dvigatellar. Bir sutka davomida bir yoki yarim soatgina ishlaydigan uskuna va mexanizmlar shular jumlasidandir. Masalan, kemalarni o‘tkazib yuborish uchun ko‘prikni ajrata-digan uskuna. Bu rejimda ishlovchi iste’molchilarning ishlash vaqti sovitilish vaqtidan ancha qisqa.
   

Umumsanoat iste’molchilari ham mavjud. Bu is-te’molchilarga kompressorlar, ventilatorlar, nasoslar va ko‘tarib tashuvchi mexanizmlar kiradi. Bu mexanizm-

98

larning ishlash rejimi sanoatning qay sohasidan qat’i nazar bir xil va quvvati 0,22 dan 1000 kW gacha bo‘lib, 1- tur (kategoriya)ga kiradi. Masalan, agar nasosning ishi ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog‘liq bo‘lsa, elektr ta’minotidan uzilishi katta talafotlarga olib kelishi mumkin. Ko‘pincha texnologik rejim katta bosimli havo bilan bog‘liq bo‘ladi va hokazo.
2- tur dvigatellar — mahsulot ishlab chiqarish tex-nologiyasi bilan bevosita bog‘liq 1- tiðli iste’molchilar. Masalan, n dona ið yigiruvchi dastgohlar.
Elektr energiyasini iste’mol qilish nuqtayi nazari-dan elektr iste’molchilar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1. 
   elektr yuritmalar. Elektr energiyasini elektr dvi-gatellar orqali mexanik energiyaga o‘zgartiradi, turli dastgohlarda ishlatiladi. Bu xil iste’molchilar eng kat-ta guruhni tashkil etadi;
   

2. 
   yoritish uskunalari. Ko‘pincha bir fazali iste’-molchi bo‘lib, elektr energiyasi yoritish energiyasiga aylantiriladi. Umuman olganda, yoritish uchun umu-miy quvvatning 10—15 % i sarflanadi;
   

4. 
   elektrotermik yoki termik uskunalar. Elektr energiyasi issiqlik energiyasiga o‘zgartiriladi. Bunday iste’molchilarga elektrotexnik po‘latning eng sifatli ko‘-rinishlarini ishlab chiqaruvchi elektrotermik uskunalar kiradi;
   

4. 
   elektrotexnologik uskunalar. Elektr energiyasi bevosita ishlab chiqarish texnologiyalarida ishlatiladi. Masalan, elektrolit uskunalari, elektr payvandlash, chigitni saralash va hokazo.
   

Har bir iste’molchining smena, sutka, kvartal va yil davomidagi iste’mol qilgan quvvati grafiklari olinadi. Bu grafiklar elektr iste’molini hisoblash, iste’molchi va tarmoq o‘rtasidagi oldi-sotdi munosabatlari va elektro-texnik uskunalarni tanlashda katta ahamiyatga ega. Har bir ishlab chiqarishning o‘ziga xos iste’mol grafigi mavjud va bu grafiklar ma’lumotnomalarda ko‘rsatiladi.

99

yil	yil