O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

5.1- rasm.
o‘lchash sxemasi o‘zgaradi, xolos.

60

5.3. Elektromagnit va elektrodinamik o‘lchash mexanizmlari
Bu mexanizmlarning ishlash prinsiði qo‘zg‘aluv-chan ferromagnit o‘zak qo‘zg‘almas chulg‘amning ichiga tortilishiga asoslangan (5.2- rasm).
O‘lchanadigan tok yoki tokka proporsional kattalik g‘altakdan o‘tib, ferromagnit o‘zakni tortishi natijasida aylanma moment hosil bo‘ladi. Ma’lumki, magnit maydonning energiyasi shu maydonni hosil qiluvchi tokning kvadratiga proporsional:
W_m = L ^I₂² .

Mana shu energiya hisobiga o‘zak g‘altak ichiga tortiladi. Shu ifodaga asoslanib, o‘lchash asbobining o‘qiga ta’sir etuvchi aylanuvchi momentni topish mumkin:

13. 
    ₌ I²DL_, 2Da
    

bunda: Da – ferromagnit o‘zakning g‘altakka tortilish burchagi, DL — ferromagnit o‘zak g‘altak ichiga kirishi natijasida induktivlikning o‘zgarishi.

Demak, bu turli o‘lchash asboblarining raqamlar shkalasi proporsional bo‘lmaydi, chunki tok va ayla-nuvchi momentni bog‘lovchi ifoda ikkinchi darajalidir.
Bu o‘lchash asboblaridan, asosan, o‘zgaruvchan tok kattaliklarini o‘lchashda foydalaniladi.

Elektr zanjirlarida	quvvat
va energiyani o‘lchash	uchun
elektrodinamik va o‘lchov me-			2
xanizmlarining ishlash	prin-	1	3
siðidan foydalanish mumkin.			4
Amalda, odatda, elektrodina-			5
mik vattmetrlar va elektr ener-		6
giyasining induksion	schot-
chiklari ishlatiladi.			5.2-rasm.

61

5.3- rasm.

5.4. Elektrodinamik o‘lchash mexanizmi

			Ma’lumki, tok o‘tayotgan
			o‘tkazgich atrofida elektromagnit
I1	I2	1	maydon hosil bo‘ladi. Òok o‘ta-
			^2yotgan ikkita o‘tkazgich bir-
I1			biriga yaqin bo‘lsa, ular		bir-
			biriga mexanik kuch bilan ta’sir
	1	3	qiladi. Elektromagnit o‘lchash
5	I2		mexanizmining	ishlashi	shu
			prinsiðga asoslangan. Bu prin-
	4		sið konstruktiv	jihatdan	ikki:

tokli qo‘zg‘almas va tokli qo‘z-g‘aluvchan chulg‘amlar (g‘al-tak)ning o‘zaro ta’siri shaklida

amalga oshadi (5.3- rasm). Qo‘zg‘aluvchan chulg‘amni harakatga keltiradigan aylantiruvchi momentni quyi-dagicha ifodalash mumkin:

M_ayl = I ₁ × I₂ ^D_Da^M ,

bunda I₁ va I₂ — mos ravishda qo‘zg‘aluvchi va qo‘z-g‘almas chulg‘amlardan o‘tayotgan tok, D M — o‘zaro induksiya koeffitsiyentining o‘zgarishi (burchak D a ga qarab o‘zgaradi); a — fazodagi g‘altaklar orasidagi burchak. G‘altaklardan tok o‘tgan sari bu burchak D a ga o‘zgaradi.

Bu o‘lchash mexanizmi ko‘pincha vattmetrlarda qo‘llaniladi. Magnitoelektrik mexanizmda bo‘lgani sin-gari qo‘zg‘aluvchan g‘altak ikkita spiral prujina orqali energiya oladi.
5.5. Induksion va raqamli o‘lchash mexanizmi
Bizga ma’lumki, agar ikki chulg‘amning magnit oqimlari orasida faza siljishi bo‘lsa, yakuniy magnit oqim aylanma magnit oqim bo‘ladi. Demak, bu aylanma magnit oqim aylanma momentni hosil qiladi. Induksion o‘lchash mexanizmining ishlashi shu prinsiðga asos-

62

langan.	Ya’ni induksion o‘l-		Ô3	1
chash mexanizmlarida o‘zga-			Iu	Ô3
				2
ruvchan	magnit maydon shu	u
			8
maydon	induksiyalangan tokla-
			N	5
riga ta’sir qiladi. Bundan shun-
			^SÔ1	Ô
day o‘lchagichni faqat o‘zga-					1
			I
ruvchan	tok zanjirlaridagina			6
ishlatish mumkin, degan xu-				7
losa kelib chiqadi. Bu o‘lchash
mexanizmi ko‘pincha energiya				5.4-rasm.
o‘lchagichlarda qo‘llaniladi. 5.4-

rasmda induksion o‘lchash mexanizmi elektr energiyasi schotchigi (hisoblagich) ko‘rsatilgan. Kuchlanish chul-g‘amining o‘ramlari soni juda ko‘p bo‘lib, ko‘ndalang kesimi nisbatan ingichka simdan ishlangan bo‘ladi va tarmoqqa voltmetr kabi parallel ulanadi.

Òok (pastki) chulg‘am ko‘ndalang kesimi nisbatan yo‘g‘on simdan o‘raladi va zanjirga ampermetr kabi ulangan. Hisoblagich tokning kuchlanishiga ko‘payti-rib o‘lchaydigan asbob bo‘lib, u vaqt davomida, ya’ni bir soat, sutka, oy davomidagi iste’mol qilingan elektr energiyasini hisobga oladi.
Òok va kuchlanish chulg‘amlari qo‘zg‘almas. Yaku-niy aylanma magnit maydon aluminiydan yasalgan diskda uyurma tok hosil qiladi. Yakuniy aylanma mag-nit maydon va tokli disk magnit maydonlarining o‘za-ro ta’siri natijasida aylanma moment hosil bo‘ladi:
M = C · U · I · cosj,
bunda C — proporsionallik koeffitsiyenti; U – kuch-lanish chulg‘amining kuchlanishi, I — tok chulg‘a-midan o‘tadigan tok kuchi, j — tok va kuchlanish vek-torlari orasidagi burchak.
Hisoblagich diskining aylanishlar sonini iste’mol qilinayotgan elektr energiyaga tenglashtirish uchun diskning aylanishiga proporsional bo‘lgan tormoz-lovchi moment zarur bo‘ladi. Bu momentni o‘zgar-mas magnit hosil qiladi.

63

KQ TRO‘ RHQ
5.5- rasm.
Raqamli elektr o‘lchash mexanizmlari. Keyingi yillarda butun dunyoda integral mikrosxemalar asosida yaratilgan raqamli texnologiyalar misli ko‘rilmagan sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bu usul bilan elektr o‘lchashlar oson, qulay va yuqori aniqlikda amalga oshiriladi. Katta integral mikrosxemalarni yaratish tex-nologiyasi yuqori mukammallikka erishganligi tufayli raqamli mexanizmlar asosida yaratiladigan o‘lchash asboblarining narxi ham arzon. Elektr o‘lchashning asosi — „kod“ lardir. Kod — bir necha signal (im-puls)lardan iborat, ma’lum raqamga mos, elektr kat-talikni shartli ravishda aks ettiradi. Raqamli elektr o‘l-chash asboblari (masalan, voltmetr Bk 7–10) umumiy holda quyidagi mexanizmlardan iborat (5.5- rasm).
Kirish qurilmasi (KQ) — katta qarshilikli kuchla-nish bo‘lgichi bo‘lib, u ma’lum qutblarda normallash-tirilgan kuchlanish hosil qiladi (0—1).
Òaqqoslash raqamli o‘zgartirgichi (ÒRO‘) kom-parator va chiziqli o‘zgaradigan kuchlanish genera-toridan iborat. Bu ikki mexanizm kuchlanish yoki boshqa elektr kattaliklarni taqqoslaydi va raqamli hisobot qurilmasiga (RHQ) uzatadi.
Raqamli o‘lchash asboblarida shkala, strelka va shunga o‘xshash boshqa texnologik murakkab elementlar yo‘q. Kelgusida barcha elektr asboblarida aynan mana shu turdagi o‘lchash mexanizmlari qo‘llaniladi.
5.6. Òok, kuchlanish va quvvatni o‘lchash
Yuqorida ko‘rib chiqqan elektr o‘lchash asboblari yordamida barcha elektr kattaliklar: tok, kuchlanish, quvvat va hokazolarni o‘lchash mumkin. Qaysi kattalik o‘lchanishiga qarab o‘lchash sxemasi o‘zgartiriladi.