O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

-lï:g‘>-lь, -lï:g‘>-lï: turkm. garlï (qorli); tat. a^oylь (oylik), no‘g‘. tawlь (tog‘li), q.qalp. balalь (bolali; oilali), qoz. ayazdь (ayozli)<ayazlь, chuv. vъylъ (kuchli) kabi;
-lï:g‘>lu: qirg‘iz va oloy tillarida oxirgi g‘ vokalizatsiyaga uchragan. Undan bo‘g‘insiz u vujudga kelishi mumkin edi, natijada ï^u diftongi yuzaga kelgan, so‘ngra u holati paydo bo‘lgan. Bundan sifatlarning quyidagi shakllari hosil bo‘lgan: qirg‘.balalu: (bolali), yïldïzdu: (yulduzli)<yïldïlu:, olt. salqïndu: (shamolli)<salqïnlu:, balïqtu (baliqli)>balïqlu.
Yoqut tilidagi nisbiy sifat affiksi -la:x ham -lï:g‘ affiksidan yuzaga kelgan. Arxitip affiksi -lï:g‘ dagi ï cho‘ziq holatda bo‘lganligi sababli, yoqut tilida a: cho‘ziq unlisi vujudga kelgan. Yoqut tilidagi a>ï hodisasi, odatda, 3-shaxs birlikdagi egalik affiksi -ta boshqa turkiy tillarda -sïga mos keladi.
Yoqut tilida g‘>q>x sodir bo‘lgan.
Turkiy tillarda ikkinchi g‘ o‘zi mavjud bo‘lgan jarangsiz o‘zakli affikslarda qga mos keladi: tat.ba^ola-g‘a (bolaga), ba^olьg‘ь (uning balig‘i), a^ol-g‘an (olgan).
So‘z o‘rtasida g‘ Shuning uchun u birinchi g‘ dagidek o‘zgarishga uchramaydi. Mana shundan uning turli shakllari yuzaga keladi: tat. a^owir (og‘ir)< ag‘ïr. Ammo ba^olьg‘ so‘zida bu holat kuzatiladi.
So‘z boshida y tovushining kelishi to‘g‘risida turkologlar orasida hanuz muayyan fikr yo‘q. Ayrim olimlar, chunonchi, A. M. Sherbak turkiy bobotilda so‘z boshida yning qo‘llanilmaganligini ta’kidlaydi. Ammo urxun yodnomalarida esa so‘z boshida yning mavjud bo‘lganligi ma’lum. Bu ba’zi tilshunoslarning so‘z boshida y ishlatilganligi, binobarin, j>y hodisasi ro‘y berganligi to‘g‘risidagi fikrlari ham munozaralidir. Sababi o‘rxun yodnomalarida j tovushi, umuman, qo‘llanilmagan.
So‘z boshida yning unlilar oldida jga aylanishi bir qancha tillar tarixida ta’kidlanadi. Jumladan, lotincha yning unlilar oldida j affrikatiga o‘tishi to‘g‘risida ispan, portugal va retoroman tillari tarixidan ma’lum. Ayrim hind tillarida, qadimgi hind tilida y>j mavud bo‘lgan. y>j hodisasi eroniy tillarda ham sodir bo‘lgan. Bular hammasi so‘z boshida, dastlab, yning qo‘llanilganligiga aniqlik kiritishga yordam beradi.
Shuningdek, bilvosita dalillar ham borki, ayrim turkiy tillarda mavjud bo‘lgan so‘z boshidagi j hech qachon yga mos kelmagan. Qirg‘iz va oltoy tillarida qisqa unlilar oldida j affrikati uchramaydi: qirg‘. va olt. ïr (qo‘shiq), ammo qoz. jь, tat. jir (qo‘shiq); qirg‘. va olt. ïra:q (yiroq), ammo qoz. jьrak, uyg‘. yьraq, tat. jьraq.
XVII–XVIII asrdagi uyg‘ur adabiy tilida ham so‘z boshi y bilan boshlangan so‘zlar j bilan boshlanadigan so‘zlarga nisbatan ko‘pchilikni tashkil qilgan.
So‘z boshida y saqlangan turkiy tillarda ancha: yol (yo‘l): q.tur., tur., qum., gag., qr.tat., turkm., uyg‘., no‘g‘., o‘zb., ozarb. yol; yoq (yo‘q): q.tur., tur., turkm., qum., no‘g‘., gag., qar., o‘zb. yoq, tat., boshq. yuk, ozarb. yox; yanь (yangi): q.tur., qum. yanï, tur., qr.tat. yeni, nog‘. yanь, ozarb., uyg‘ yeni, o‘zb. yangi.
Bir qancha turkiy tillarda so‘z boshidagi y o‘zgarishga uchragan: