O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Pning yarim undosh b ga aylanishi chuvash tili uchun xarakterlidir: chuv. tibi-yiribe (asosli)(tub), xubax (qovoq)
Oltoy, xakas va tuva tillarida ham p jarangli undoshlardan oldin jaranglilashgan: xak. kibrik (kiprik), olt., tuv. kibrik~tur. kirpik, no‘g‘. kirpik.
So‘z oxiridagi umumturkiy p o‘zak oxirida yaxshi saqlangan: tap (top): olt., no‘g‘., qar., turkm., xak., tur. tap, o‘zb. top, tat. ta^op; säp (sepmoq): olt., qoz., qum., q.qalp., qirg‘, sep, uyg‘. säp, turkm. s‘ep, chuv. sap, tat. sip.
Ko‘pchilik turkiy tillarda so‘z oxirida p saqlangan: tu:p (tubi, pasti): qirg‘., olt., xak. tüp; tat., qoz., no‘g‘. tep; kä:p (shakl, andoza): no‘g‘., olt., qirg‘., qum. kep, tur. kip, yoq. kiep, chuv. kap.
Ozarbayjon va tuva tillarida so‘z boshida va boshqa holatlarda p nafas tovushiga aylanadi: tap (topmoq)~ozarb. t^hap^h.
Ko‘pchilik turkiy tillarda so‘z o‘zagi oxiridagi p unlisi bilan boshlangan affikslar oldida jaranglilashadi: tat. sibälä (tomchilamoq)(sug‘ormoq), no‘g‘. sebüw (sug‘orish)(sug‘ormoq), qoz. tabu (topish)(topmoq), tur. kabï (uning idishi)(idish), xak. kibim (mening kiyimim)(kiyim).
Turkiy tillarda affikslar boshida p ancha kam uchraydi: chuv. sïratpъr (biz yozayapmiz), ispe (ishla) va hokazo.
Eng ko‘p tarqalgan ravishdosh affiksi -ïp//-ip ham ba’zan jaranglilashuvi mumkin.
Turkiy tillarda so‘z boshidagi b, aslida p ning jaranglilashuvi natijasidir. So‘z boshidagi p ning jaranglilashuvi turkiy bobotil davridayoq ancha tez sodir bo‘la boshlagan: bash (bosh): tur., ozarb., turkm., qar., uyg‘., q.balq. bash, tat., boshq. ba^osh, qoz., no‘g‘., q.qalp., yoq. bas; balïq (baliq): tuv., q.balq., qum., turkm., olt. balïq, tat. ba^olïq, ozarb. balïx, tur. balïk kabi.
Xakas, chuvash va shor tillarida substrat tillar yoki ichki qonuniyatlar ta’sirida so‘z boshidagi p jarangsizlangan: bash (bosh)~chuv. pus, xak., shor. pash; balïq (baliq)~chuv. pulъ, xak. palïx, shor. palïq; bay (boy)~chuv. puy, (boyimoq), xak. paъ (boy); bö:l (bo‘lmoq)~xak. pöl, chuv. pul; bil (bilmoq)~xak., chuv. pil.
Portlovchi b intervokal holatda turkiy tillarda o‘zak morfemada kam uchraydi: taba (tova): tat. ta^oba, qoz., no‘g‘., qirg‘., q.qalp., turkm. taba, tabïsh (tovush, ovoz): olt. tabïsh, xak. tabïs; yabïz (yomon, bemaza): olt. dabïs (yovuz).
Ushbu holatda b>w sodir bo‘lishi mumkin: taba (tava): uyg‘. tawa, o‘zb. tova; tabïsh (tovush, ovoz): tat., boshq. ta^owьsh, qum., turkm. tawush, no‘g‘. tawьs; yabïz (yovuz)~tat. ya^owьz, q-qalp. jawьz, qar., o‘zb. yowuz. Ushbu tovush almashinishi еski fonetik qonuniyat xarakteriga ega bo‘lmasligi mumkin. Intervokal holatda turkman tilida b fonetik jihatdan w tarzida talaffuz etiladi: turkm. awa (ota, tog‘a)(qovoq)
Ayrim turkiy tillarda intervokal holatda sporadik b>m sodir bo‘ladi: qirg‘. qabïz (qo‘buz), tat. qobьz~yoq. xomus, shor. qomus; shor. käbä (kema)~ kimä, qoz. kema, tur. gemi (kema); qumand. qobut (xomut)~qa^omьt, chuv. xъmъt, turkm. xamït; esk.o‘zb. kibi (kabi)~ozarb. kimi; olt.dial. tebir (temir)~ tur. demir, tat. timir; olt.(dial.). tabaq (tomoq)~tat. ta^omaq; olt.(dial.).töben (past)~no‘g‘. tömen; tat. shibin (chivin)~qirg‘. chïmïn.
Ushbu holat bir so‘z unli bilan, boshqasi b undoshi bilan boshlanganda sodir bo‘lishi mumkin. Chunonchi, yakshï buz (yaxshi muz) yakshï muzga aylanishi mumkin. Keyinchalik ayrim tillarda so‘z boshidagi m ajratilgan: o‘zb (muz)~tat. bъz, tat. bъrshak (no‘xat)~shor. mïrchak, o‘zb. Tuyabo‘yin>Tuyamo‘yin, buncha>muncha.
Turkiy bobotil davrida so‘z oxirida b, umuman, qo‘llanilmagan.
To‘g‘ri, qadimgi turkiy yodgorliklarda ba’zi so‘zlar oxirida b qo‘llanil-ganligi ma’lum: ab (ov), eb (äb–uy) kabi. So‘z oxiridagi b hozirgi turkiy tillarda v, w yoki y tarzida ifodalanadi: turkm. a:w (ov), ozarb. ov, qum. ow; tur. ev (uy), o‘zb. uy, tat~boshq. ey. Ammo eb (uy)~shor. üg‘ va tof. og‘. So‘z oxiridagi b>v,w,y hodisasi qonuniyatini aniqlashi qiyin.
Affikslarda b kam uchraydi. Chunonchi, 1-shaxs ko‘plik qo‘shimchasi bïz: tat. ba^orabьz (boramiz), qum. alabïz (olamiz) va hokazo. Shuningdek, inkor affiksi -ba: olt. men bar-ba-zïm (men, balkim bormasman), shor. al-ba (olma). Affiks boshida b o‘zak oxiridagi jarangli undosh yoki unlidan keyin qo‘llanishi mumkin.
Intervokal pozitsiyada affiks boshidagi b ba’zan mga o‘tishi mumkin: tat. ala-bьz (olamiz)~qoz. alamьz. Ana shunday holatda -ba inkor affiksi -maga aylangan.
Tuva tilida b mana shu holatda vga o‘tadi: aldïvïs (biz oldik)
Affikslar oxiridagi b ikkilamchi xarakterga ega: ozarb. yaz-ïb (yozib)< yazïp.