O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

MEТONIMIYA VA UNING USLUBIY XUSUSIYAТLARI
Navoiyni oldim qo‘limga deydilar. Navoiyni qo‘lga olib bo‘ladimi? U buyum emas-ku qo‘lda ko‘taradigan!? Bedilni o‘qir edim deydilar. Bedil kitob emas-ku!? Samovarda osh yedik deymiz. Samovar ustiga o‘tirib osh eb ko‘ring-chi, kuyib qolasiz...
Hojiboy Тojiboyevning «O‘zbekning gapi qiziq» ruknidagi bunday ichakuzdi hangomalarini ko‘p eshitgansiz va huzur qilib kulgansiz, lekin bu hangomalardan nima uchun kulishimiz sababini bilasizmi? Hojiboy Тojiboyevning mahorati shundaki, u so‘zning to‘g‘ri va ko‘chma ma’nolarini anglagan holda ko‘chma ma’nolarda qo‘llangan so‘zlarning to‘g‘ri ma’nosini izohlab, undan odamlarni kuldira oldi.
Yuqorida keltirilgan gaplar tarkibida kulgi qo‘zg‘atish uchun asos bo‘lgan so‘zlarning barchasi ko‘chma ma’noning bir turi — metonimiyaga asoslangan.
Metonimiya yunoncha metanymia — qayta nomlash demakdir.
Narsa va hodisalar o‘rtasida makon va zamondagi o‘zaro aloqa­dorlik asosida birining nomini ikkinchisiga ko‘chishi metonimiya hisoblanadi.
Yuqoridagi misollarda shoir bilan uning asarlari (chunki shoir va uning asari o‘rtasida ongimizda doimiy bog‘lanish bor), choy ichiladigan joy bilan choy qaynatiladigan buyum o‘rtasidagi aloqadorlik asosida birining nomi ikkinchisi uchun ko‘chgan: Asosiy aytilayotgan so’z tushib qoladi yoki boshqacha nom bilan nomlanadi.
Navoiyni qo‘lga oldim deganda Navoiy asarlarini, Bedilni o‘qir edim deganda ham uning asarlarini tushunamiz.
M: 1. «Rossiya»ga qanday borsam bo‘ladi? (Bekatdagi yo‘lovchining murojaati) 2. Ichak-chavog‘im tugadi, endi kalla sotaman. (Qassobning gapidan)
3. Mabodo, «Besh bolali yigitcha» kelmadimi? (Kitobxonning sotuvchiga bergan savolidan) 4. Navbatim sumka ko‘targan «jinsi»dan keyin. (Xaridorning javobi)
5. «Navoiy»ni kechadan beri ko‘tarib yuribman. (O‘quvchining nutqidan) 6. Bir yoshga kirdim. 7. Doskaga kim chiqadi. 8. Asrorboy bizni choyga taklif qildi. 9. Nega ustingni kir qilding. 10. Qo’lingizga tusha olmadim. 11. Hoy, Qizilqalpoqcha qayyoqa ketyapsan. 12. Majlis shunga qaror qabul qildi. 13. Zal oyoqqa turdi. 14. Men “95” ichaman.
! Shaxs nomlari joy yoki narsa nomiga ko’chsa metanimiya bo’ladi.
«Oltin vodiy» poyezdi, olmaning afrosiyobi navi, «Zarafshon» futbol komandasi, amarfuzin malhami, Hojimatov damlamasi, Sarimsoqovning yarimmaydoni, rentgen apparati, «Chorsu» meh­mon­xonasi, «Ford» avtomobili, «Тoshkent» qahvaxonasi, volt, amper