O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

A N T O N I M L A R
Qarama –qarshi ma’noli so’zlardan tashkil topgan so’zlar- zid ma’anoli so’zlar deyiladi.
1. So’z (leksik)antonym 2. Qo’shimcha (afiksli) antonym 3. Iborlar antonym
So’z antonimi
Jaloliddin Rumiyning ta’kid­lashlaricha, har qanday «ashyo»ning qimmati ziddi bilan ayon bo‘ladi, ziddi bo‘lmagan narsani ta’rif etish imkoniyatdan tashqari­dadir. Тangri nurning oshkor bo‘lishi uchun qorong‘i etib yaratilgan mazkur olamni mavjud ayladi... Odam ro‘parasida Iblisning, Muso qarshisida Fir’avnning, Ibrohim oldida Namrudning va Mustafo qarshisida Abu Jahlning paydo bo‘lishini bunga misol qilib keltirish mumkin.
Ana shunday zidlanishlar tilimizda ham o‘z ifodasini topgan. Birini aytishimiz bilan uning ziddi xayolimizga keladi. Masalan, oq — qora, uzun — qisqa (kalta), baland — past, dono — ahmoq; So’zlar doirasida antonim.
Issiq=sovuq, kambag’al =bechora, pishiq=xom, ilgari=hozir, baland=past
!Aantonim so’zlar faqat bir so’z turkumi doirasida amalga oshadi. Urush=tinchlik (ot); oz=ko’p (ravish); yaxshi=yomon (sifat); toza=iflos(sifat); kelmoq =ketmoq (fe’l ); yolg’onchi=rostg’oy (sifat).
Nutqimizda lug‘aviy (leksik) antonimlardan foydalanish fikrimizni ta’sirli ifodalashda katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, badiiy adabiyotda zid ma’noli so‘zlarni bir-biriga zidlash asosida badiiy san’at hosil qilinadi. Bunday san’atga tazod san’ati deyiladi.
Oq kun – baxt-u saodat, Qora kun – g’am, musibat.
Meni yod ayladi, hazon birla bahorimda.
! Antonimlarni o’zrao juftlashishi natijasida yangi so’z hosil bo’ladi. Natijada u antonimlik xususiyatini yo’qotadi.
Yosh-u qari (bari); yaxshi-yomon(hamma); uzoq-yaqin (hamma yer); achchiq-chuchuk(ovqat )
Qo‘SHIMCHALARDA ZID MA’NOLILIK

Nutqni ravon, ta’sirchan, emotsional-ekspressiv jihatdan bo‘yoqdor bo‘lib chiqishida zid ma’noli qo‘shimchalardan foydalanishning ahamiyati katta. Masalan, -li qo‘shimchasi -siz, be- no- qo‘shimchalariga nisbatan qarama-qarshi qo‘yiladi. Aqlli — aqlsiz, iboli — beibo, o‘rinli — noo‘rin kabi.
Bunday qo‘shimchalar, asosan, sifat so‘z turkumida ishlatiladi. Ser- qo‘shimchasi be- qo‘shimchasiga, ba-qo‘shimchasi -siz qo‘shimchasiga, bo- qo‘shimchasi -siz va be- qo‘shimchalariga, -dor qo‘shimchasi -siz va be-qo‘shimchalariga nisbatan zid ma’nolidir.
Bunday qo‘shimchalarni ikki guruhga bo‘lish mumkin: biror belgi-xususiyatga, shakl-shamoyilga yoki rang-tusga egalikni bildiruvchi qo‘shimchalar (-li, bo-, ser-, ba-, -dor-mand); shunday belgiga ega emaslikni ifodalovchi qo‘shimchalar (-siz, be-, no-).
-mand qo’shimchasi hech qaysi qo’shimcha bilan antonimlik hosil qilmaydi.
Masalan:
badavlat — davlatsiz shirador — beshira, shirasiz sero‘t — o‘tsiz
baobro‘ — beobro‘, obro‘siz ko‘ngilli — ko‘ngilsiz