O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Iboralar antonimligi
Boshi osmonga yetmoq=qovog’idan qor yog’ilmoq.
Ko’ngil qo’ymoq=ko’nli sovimoq . Qo’y og’zidan cho’p olmagan=yerga ursa ko’kka sapchiydi.

P A R O N I M L A R
Aytilishi va yozilish bir tovushga farq qiladigan, ma’nolari bir-biriga hech qachon o’xshamagan ohangdosh so’zlar paronimlar (talaffuzdoshlar) deyiladi.
Paronimlar o’quvchilarni orfoepik me’yorlarni bilmaslik natijasida kelib chiqadi.
Vatanni qo’riqlash har bir shaxsni burji (burch). Ota ustiga cho’pon (chopon) ildi.
Ot afzalini (abzalini) shayladi.

She’r-yoziladigan	Sher-hayvon	O’tkazdi	O’tqazdi
Afzal-a’lo	Abzal- ot-ulov anjomi	Yonilg’i-	Yoqilg’i
Daho- iste’dodli	Daha- shahar	Ahl	Ahil
Amr-buyruq	Amir-hukumdor	Yod	Yot
Qurt-	Qurut-	A’lam	Alam
Yod-	Yot-	Bandi	Banda
Ahl-	Ahil-	Soda	Sodda
Da’vo-	Davo	Sud	Sut
Nufuz	Nufus	Burish	Burush
Ilk-	Ilik	Ganj	Ganch
Bal	Ball-	Kavsh	Kovush
Urish	Urush	Ta’rif	Tariff
Qayt- Bot Adl Soliq Devon Surat Darz	Qayt Bod Adil Solih Dovon Sur’at Dars	Toblanmoq Asl	Tovlanmoq Asil

! Paronimlar bir so’z turkumi doirasida ham, har xil so’z turkumi doirasida ham amalga oshadi.
Urush()ot-urish (fe’l). burish (fe’l)-burush (ot), burch (ot)-burj(ot), o’tkazmoq (fe’l)-o’tqazmoq (fe’l)
! A’zo-azo, poyabzal-poyafzal, xona-hona, tama-ta’ma, fikr-fikir bu so’zlar paronim emas, balki imloviy xoatolik.
D U B L E T L A R
! Aytilishi vayozilishi bir yoki ikki tovushga farq qiladigan, o’zbek tilida ikkala holatda ham ishlatiladigan variantdosh so’zlar dubletlar deyiladi. Ular faqat bir so’z turkumi doirasida amalga oshashadi.
Kaptar-kabutar; gado-gadoy; masjid-machit; imon-iymon; Alloh-Olloh; shabada-shabboda; odob-adab;
U Y A D O SH SO’ZLAR
! Bir umumiy mazmunni ifodalagan so’zlarga aytiladi. Ularga sinonim sifatida qaralmaydi.
Kitob, daftar, qalam, chizg’ich, o’chirg’ich=o’quv quroli; honim, sho’rva, polov, somsa=ovqat
Kurash, tennis, futbol=sport

KO‘CHMA MA’NOLAR VA ULARNING ТURLARI
Ko‘p ma’noli so‘zlar va ma’nolarning to‘g‘ri va ko‘chma ma’nolarga bo‘linishini yuqorida ko‘rib o‘tdik.
Borliqdagi narsa — hodisa, belgi — xususiyat, harakat — holat nomlari ma’lum bir asosga ko‘ra boshqa narsa — hodisa, belgi — xususiyat, harakat — holat nomi sifatida ham qo‘llaniladi. Bunday vaqtda bitta nom bir necha narsa — hodisa, belgi — xususiyat, harakat — holatlarning nomi sifatida xizmat qiladi. Masalan, burun so‘zi «tirik organizmning yuz qismidan bo‘rtib chiqqan nafas olish organi» ma’nosini ifodalash bilan birgalikda «yerning suvlikka tomon bo‘rtib chiqqan qismi» ma’nosini ham ifodalaydi. Predmetlar o‘rtasidagi tashqi o‘xshashlik (yuz qismdan bo‘rtib chiqqan burun bilan yer qirg‘og‘ining dengiz yoki okeanga qarab bo‘rtib chiqishi o‘rtasidagi o‘xshashlik) birining nomini ikkinchisi o‘rnida qo‘llashga asos bo‘lgan.
So’zlar o’z va ko’chma ma’nolardan tashkil topadi.
!O’z ma’no deb(Denotativ ma’no)- gap tashqarisida, nutq jarayoniga bog’liq bo’lmagan haqiqiy o’z ma’nosi.
Bosh-inson tana a’zosi. Kumush- kimyoviy birlik. Samovor-choy qaynatuvchi buyum
! Ko’chma ma’no (konotativ ma’no)- matn ichida izohlanadigan, aniqlanadigan unga yondosh bo’lgan ma’nodir.
Ma’no ko‘chishining nima asosda ro‘yobga chiqishiga ko‘ra metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik singari turlari mavjud.