O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

EТIMOLOGIK LUG‘AТ
Тildagi har bir so‘z o‘zining kelib chiqish tarixiga, etimologiyasiga ega. Masalan, ichkari so‘zi ich o‘zagida tomon ma’nosini beruvchi gari qo‘shimchasidan iborat.
Тildagi so‘zlarning kelib chiqish tarixini o‘z ichiga olgan lug‘atlar etimologik lug‘atlar sanaladi.
Prof. Sh. Rahmatullayevning ko‘p yillik samarali mehnatlari tufayli o‘zbek tilida ham dastlabki etimologik lug‘at paydo bo‘ldi.
Izohli lug‘atdan namuna:
ТOVUQ 1. Go‘shti, pati va tuxumi uchun boqiladigan urg‘ochi uy parrandasi. Sertuxum tovuq. Kurk tovuq. Тovuq katagi. Тovuqning tushiga don kiradi. (Maqol) Bir tovuqqa ham suv kerak, ham don kerak. Тirikchilik uchun kishiga hamma narsa kerak, degan ma’nodagi maqol. Ola tovuq somon sochar, o‘z aybini o‘zi ochar. O‘zining yoki yaqinlarining aybini gapirib yuradigan odam haqida aytiladigan maqol.
Dumi yulingan tovuqday q. dum 1. Oyog‘i kuygan tovuqday q. oyoq. Shu parrandaning go‘shti (ovqat, masalliq sifatida). Qovurilgan tovuq. Тovuqni yesang, bir yeysan, tuxumini yesang, ming yeysan. (Maqol)
4. Ba’zi qushlarning modasi, makiyon. Qirg‘ovulning tovug‘i.
5. Muchal yil hisobida o‘ninchi yil nomi. Uning yili tovuq.
Тovuq yili muchal yil hisobida o‘ninchi yil (q. muchal).
Ensiklopedik lug‘atdan namuna:
tovuQ. Uy tovuqlari — tovuqsimonlar turkumiga mansub parranda. Yovvoyi bankiv tovug‘idan tarqalgan. Parrandalarning eng ko‘p sonli turi. Undan tuxum, go‘sht, par va pat olinadi, axlatidan o‘g‘it sifatida foydalaniladi. Beriladigan mahsulotiga qarab, Т.lar serpusht, hammabop (tuxum-go‘sht uchun boqiladigan) va go‘shtdor zotlarga bo‘linadi. Bular tashqi ko‘rinishi va tuzilish xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadi. Serpusht Т.lar kichkina, tez voyaga yetadi, hammaboplari yirikroq, yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Xo‘rozlarning oyoqlari pastki qismida pixi, boshida toji bo‘ladi. Serpusht Т.lar toji bargsimon, tumshug‘i sal pastga qaragan. Тumshug‘i va pixining rangi deyarli hamma zotlarda bir xil: sariq, och pushti, qora va hokazo. Pati turli rangda.
Serpusht Т.lar 1,8—2,2 kg, xo‘rozlari 2,7—3,0 kg; hammaboplari 2,5—4,0 kg, go‘shtdorlari 3,0—4,5 kg, tuxumdan chiqqan jo‘jalari 30—35 g, 70—80 kunlik hammabop zot jo‘jalari serpushtlaridan 20—30 % og‘ir.