O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

«Yolg‘iz baloga indamasang ko‘payadi» degan maqol ham borki, u keyingi aytilgan ma’noda ishlatiladi.

O‘z yurtingda gado bo‘l. Bekorchining beti yo‘q,
Qozon osar eti yo‘q.
Beli og‘rimaganning non yeyishini ko‘r.
Bir yil tut ekkan kishi
Qirq yil gavhar terar.

Bodom po‘sti bilan

Odam do‘sti bilan.
Bir tariqdan bo‘tqa bo‘lmas.

Arg‘amchiga qil quvvat.

Buzoqning yugurgani somonxonagacha.

Ishni asbob qiladi,

Egasi lof uradi.

MAТALLAR
Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, to‘g‘ri ma’noda qo‘llaniladigan, xalq donishmandligi natijasida vujudga kelgan barqaror birikmalar matallar hisoblanadi. Harakat jamiyatda haqiqatdan ham sodir bo’lsa matal, bo’lmasa ya’ni ko’chma ma’noda kelsa maqol bo’ladi
Masalan,Yaxshidan bog‘ qoladi, yomondan dog‘. Qimirlagan qir oshar.
Matallar ham xuddi maqollar singari xalqning hayotini uzoq davrlar mobaynida kuzatish orqali hosil qilgan hayotiy tajribasining ixcham shaklda ifoda topishidir.
Sh. Shomaqsudov va Sh. Shorahmedovning «Hikmatnoma» («O‘zbek maqollarining izohli lug‘ati») kitobidan olingan quyidagi izohni o‘qing. Siz ham matallarga misollar keltirib, ularning variantlarini topib izohlang.
AVVAL O‘YLA, KEYIN SO‘YLA
Jamiyat a’zolari o‘zaro munosabatlarda so‘zlashish odobiga qat’iy rioya qilishlari zarurligi ta’kidlanadi. Kishi aytadigan har bir so‘zi (gapi)ni avval o‘ylab olishi, so‘ngra so‘zlashi lozim. O‘ylamay aytilgan so‘z kishini ko‘pchilik oldida uyalib qolishiga, hatto fojeiy ahvolga tushishiga sabab bo‘lishi mumkin. «So‘zni ko‘ngilda pishqarmaguncha, tilga kelturma va har nekim ko‘ngilda bor tilga surma». (Navoiy) Variantlari: «O‘ylamaguncha so‘ylama», «Ko‘p o‘yla, oz so‘yla», «O‘n qatim o‘yla, bir qatim so‘yla», «Dilda pishir, tilda gapir», «O‘ynab gapirsang ham o‘ylab gapir», «Тez so‘zlagan tez pushmon bo‘lar» va hokazo.