O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami 1- qism

Talaffuz vaqtida orttirish
So`zlar talaffuz qilingan vaqtida 1 ta tovushni orttirib aytish hodisasiga talaffuzda orttirilish deyiladi.
Doim - doyim Fikr - fikir Mehr - mehir Stol - istol Oila - oiyla
Tabiat - tabiyat Teatr - teyatr okean-okiyan maishat-mayishat
O R F O G R A F I Y A
Yunoncha “to’gri yozish”, ya’ni to’g’ri yozish qoidalarini o’rganuvchu bo’lim.
O’zbek tilida 5 ta yozuv qoidasi bor.
1. Fonetik yozuv (fuziya hodisasi)- tovush almashinish, ortishi va tushishi natijasida hosil bo’lgan so’zlarni barchasi bfonetik yozuv bo’ladi.
M: Sharifa xolani ikkala o’g’li shahrimizda o’qib, ya’na oilasi bag’riga qaytdi. (4ta)
M: Bunday vaqtda uning issiq-sovug’idan xabar olib turardim. (4ta)
2. Morfologik yozuv: so’z va qo’shimchalar talaffuzga qarab emas, qabul qilingan qoida asosida yozilishi. Ketti emas ketdi, aytipti emas aytibdi, toqqa emas tog’ga, tussiz emastuzsiz
3. Shakliy yozuv: chet –tilidan kirib kelgan so’zlar aytilishiga qarab emas, qoida bo’yicha yozilish.
Tilpo= telefon, rektir=rekror sollat=soldat, istakan=stakan tiyatir=teatr
4. Tarixiy-a’nanaviy yozuv: so’zlar tarixda qanday yozilgan bo’lsa, bugungi kunda hamshunday yozilishi.
M: kaptar-kabutar, masjid-machit, odob-adab, gado-gadoy, badtar-battar, podisho-podishoh, berk-berkik (ikkala variant ham to’g’ri)
5. Farqlash yozuvi: tutuq belgisi va urg’u yordamida farqlash asosida yozilishi. Urg’u bilan tutuq hech qachon fonema bo’la olmaydi.
Sa’va- sava, qal’a-qala, a’lam-alam, olma-olma, atlas-atlas, etik-etik

“IMLO QOIDALARI TO’G’RISIDAGI” QONUN

Kirill yozuviga asoslangan imlo qoidalarimiz 1956-yilda tasdiqlangan edi. Davr o‘tishi bilan u eskirdi, amaliy ehtiyojlarimizga javob bermay qoldi. Shu bois, 80-yillarning boshlaridayoq uni yangilashga urinishlar boshlandi.
O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, mustaqillikning qo‘lga kiritilishi yangi imlo qoidalarini ishlab chiqish uchun qulay imkoniyat yaratdi. Lotin yozuviga asoslangan yangi alifboning joriy etilishi esa bu jarayonni yanada tezlashtirib yubordi. Shu maqsadda O‘zbekiston Respub-likasi Vazirlar Mahkamasi 1995-yilning 24-avgustida 339-sonli «O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida» qaror qabul qildi. U 82 banddan iborat bo‘lib, quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
1. Harflar imlosi:
a) unlilar imlosi (1—7-bandlar); (Yuqorida ko’rsatilgan)
b) undoshlar imlosi (8—32-bandlar). (Yuqorida ko’rsatilgan)
2. Asos va qo‘shimchalar imlosi (33—37-bandlar). (tovush ortishi, almshinishi va ortishi mavzulari)
3. Qo‘shib yozish (38–50-bandlar).
4. Chiziqcha bilan yozish (51—56-bandlar).
5. Ajratib yozish (57—65-bandlar).
6. Bosh harflar imlosi (66—74-bandlar).
7. Ko‘chirish qoidalari (75—82-bandlar).