O‘zbek tili va adabiyoti

4-SEMINAR MASHG‘ULOT
“Xazoyin ul maoniy”ning qo‘lyozmasi va matniy xususiyatlari
“Xazoyin-ul-maoniy”ning shoxona kulyozmasi vamatniy xususiyatlari
Alisher Navoiy asarlarining kulyozmalari jaxonning eng boy kutubxona va manbalar xazinasini bezab turgan yodgorliklardan xisoblanadi. Prof. Xamid Sulaymonning bergan ma’lumotiga kura “Navoiy sulyozmalari jaxonning yuzdan ortits yirik kutubxonalarida satslanib, ularning ma’lum bulgan soni uch yarim mingdan ortidir. Albatta, bu xisobga shaxsiy kutubxonalar va keyingi yillar davomida aniklangan nusxalar kirmaydi. Agar takriban xisoblaganda xam Navoiy asarlarining kulyozmalari soni turt mingdan ortikrok mikdorni tashkil etadi. Navoiy asarlari eng kup saklanadigan davlatlar sirasida birinchi urinda Uzbekiston turgani xolda, Turkiya, Rossiya, Angliya, Fransiya, Ozarboyjon, AKD1, X,indiston va Erondagi kitob fondlarida xam ulug shoirimiz asarlarining nodir kulyozmalari mavjuddir. Birgina keyingina tadkiklarga kura Eron kutubxonalarida xali fanga ma’lum bulmagan Navoiy asarlarining bir necha nodir nusxalari borligi urganilmokda. 1.Endi, Navoiy asarlarining kuchirilish joyi va muddatiga kura e’tibor kilinsa xozirgi Uzbekiston xududi va asosan XVI-XIX asrlarga mansub yozma yodgorliklar katta urinni egallaydi.
XIX asrga kelib esa Urta Osiyo xonliklari markazlarida Navoiy asarlariga bulgan e’tiborning yana ortganligi bu davrda uning kulyozmalari kupayganidan xam ma’lum buladi. Misol uchun, sobik Kulyozmalar instituta (xozirda UzR FASHI fondi)da saklanuvchi kuchirilish ta’rixlari kursatilmagan 62ta Navoiy kulyozmasidan 52 tasining paleografik xususiyatlariga kura aniklangan taxminiy davri aynan XIX asr ekanligini marxum manbashunos MDakimov ta’kidlaydi. 2.Navoiy asarlarining XVIII-XIX asrlardagi eng nodir nusxalari Kukon shaxrida xam kuchirilgan. Bu erda darj etilgan Navoiy devonlarining xozircha fanga ma’lum eng kadim nusxasi x.1179 (m.1765-66) yilga oid.3 Bu xattotlik an’anasi to XX asr boshlariga Kadar davom etib kelgan. Bunday kulyozmalar Navoiy asarlarining katta xajmli kulliyotlaridan tortib ayrim kichik asarlarigacha uz ichiga olgan manbalardir. Ularning ayrimi xattotlikning oliy namunasi bulish bilan birga kitobat san’atining guzal urnaklari Xam xisoblanadi. Ulardan biriga to‘xtalamiz.
1930 yil Miyon Buzruk Solixov uzining adabiyot tarixiga oid risolasida’ Kukon xoni Umarxon (1787-1822) “Muxabbatnoma” nomli tuplamni turk sultoniga sovga kilib yuborgani va bu kulyozmada Navoiy, Lutfiy xamda Amiriy devonlari o‘rin olganligini bildiradi. SHundan buyon kimki bu masalaga tuxtalsa, aynan M.Solixov ma’lumotiga tayandi. (Misol uchun, akademik A.Kdyumov2, prof. X, Boltaboev3.) Xorij olimlaridan
A.Samoylovich, O.S.Levend, X-Ertaylon, A.SHcherbak, L.Uluch kabi olimlar xam fakat uz ilmiy karashlarini bayon kilish uchungina bu manbani tilga olganlar. Masalan, Ogox Sirri Levend Alisher Navoiyga bagishlangan turt jildli asarining ikkinchisida
Navoiy devonlari kulyozmalarini sanaganda unga xam tustaladi. 4Ammo, xech bir tadkikotchi “Muxabbatnoma”ning aynan manbaviy va matniy jixatlari xakida fikr bildirmaydi. Tugri, oxirgi yillarda A.Erkinovning ayrim chikishi ma’lum.5 Birok, u xam mazkur kulyozmaning manba va matn xususiyatlari xakida tuxtalish urniga, “legitimatsiya” xakidagi mubxam goyalariga boglash bilan chegaralanadi, xolos. Demak, nafakat Kukon balki SHark kitobatchiligining yuksak namunasi sifatidagi mazkur manba xakida urganganlarimiz.
Bu kulyozma Istanbul Universiteta kutubxonasida №T 5452 rakami ostida saklanadi. 6. Kartotekada “Muxabbatnoma” nomi bilan kayd etilgan. Ja’mi 492 varak yozilgan (aslida 485 varak, dastlabki uch varak nomerlanmagan, rim rakami kuyilgan). Ulchami: 32x54 sm. Kulyozma yukori sifatli Kukonning ok ipak kogoziga kuchirilgan. Xar saxifaga ikki ustunda va xoshiyalarda matnlar joylashtirilgan; mayda va urtacha kattalikdagi xusnixat bilan chiroyli nasta’likda kora, kuk, yashil, kizil va zarrin siyox bilan darj etilgan. Matn urin olgan saxifalar 478 tadir (a-b varak xolida). XaR bir saxifaga rangli va nakshinkor jadvallar ishlangan. Bu jadvallar bir necha xil kurinishda bulib, xar uch-turt saxifa osha takrorlanadi. Boshlanishida, devonlar orasi va oxirida ba’zi saxifalar bush koldirilgan. Ayrim bush saxifalarda zarxal doyra, kuyosh, yaprok yoki noksimon nakshlar ishlangan. X,ar bir devon boshlanishi ornamentli,
zarxal va rangli nakshinigorli saxifalarda berilgan. Kulyozma uzida turt muallifning etti devonini jam etgan. YA’ni, u mujallad xolidagi devonlar tuplamidir. Ular – Alisher Navoiyning “Xazoyin-ul-maoniy” tarkibiga kiruvchi turt devoni va yana boshka uch shoirning asari.
1. “Xazoyin” debochasi (aslida “Badoe’-ul-bidoya” debochasi) -SHb-6b varak;
2. “Faroyib-us-sigar” devoni - 7b-96a varak;
3. “Navodir-ush-shabob” devoni - 965- 177a varak;
4. “Badoye’-ul-vasat” devoni - 177b-262a varak;
5. “Favoyid-ul-kibar” devoni - 263b-349b varak;
6. Amir Umarxon devoni - 350b-405bvarak;
7. Lutfiy devoni - 407a-432a varak;
8. Fuzuliy devoni - 433a-475b varak.
Saxifalardagi rangli va nakshli, uziga xos uslubdagi nakshinigorlar kitobga ajib zeb va guzallik bergan. Xat xam ravon nasta’lik, xusnixatning yorkin namunasi. X,ar unvon va jadvallarga oltin suvi bilan zarxal yurgizilgan. Navoiy, Amir va Fuzuliy devonlarining unvon saxifalarining matn ichiga xam tilladan ziynatli zarxal ishlangan. Bir suz bilan aytganda kulyozma shoxona bezatilgan. Mukovasi xam nakshinkor bulib, besh unvonli kizil, yashil va kuk rangli. Bunday mukovalar juda kamsonli kulyozmalarda uchrashi bilan axamiyatli. Mazkur mukovaning ich tabakasiga xam nakshinigor ishlangan. SHunisi kizikki, xar ikki mukovaning ich tomoniga xusnixatdagi forsiy baytlar yozilgan varaklar yopishtirilgan. Ularni urganish shuni kursatdiki, unda “Al-abdul-muznibMirali” deya imzo kuyilgan. Bu esa Mirali kotibning xusnixat namunasi. U zot tarixda “kiblat-ul-kuttob”, nasta’lik xatining ixtirochisi sifatida
ma’lum va mashxur, Amir Temur davrida yashagan tabrizlik xattotdir. Demak, Kukon xonlari saroyida Mirali kotibning xusnixat namunalari saklangan. Nega bu xat kitobga yopishtirilgan? CHunki, mujallad majmuaning xotimasida xon dargoxidagi xar bir munshiy zamonasshing Mir Ali va Mir Imodidir1 deya ta’rif etilgan. Nazarimizda, ana shu da’voning isboti uchun mazkur xat namunasi kuyilgan. Kulyozmaning kitobat sanasi va kotiblari anik. U X-1234 (m.1818-19) yil Muxammad Said Amir Umarxonning buyrugi bilan turt xattot tomonidan Kukon shaxrida yozib tugallangan. Kotiblar: Tursun
Muxammad, Mirzo Raximkul, Muxammad YUsuf va Bobo Mir Mirzo. Bu xakda va umuman kulyozmaning yaratilishi, uning ustida kimlar ishlagani va kotiblaru lavxsoz rassomlar xakida batafsil ma’lumot kulyozmaning 476a-478a varakdaridagi xotima kismida bayon etilgan.
Xotima sunggida esa “tammat-ach-kitob 1234” yozuvi va Fazliyning turt misra uzbekcha, Xijlatning sakkiz misra forscha ta’rixlari bor. Fazliy ta’rixi xotima matni tugashi bilan “tammat”dan sungra x,amon boshlanadi va xotimaning xati ta’rix yozilgan xatdan fark kiladi.
SHunday kilib, mazkur kulyozmani kuchirgan va bezagan xunarmandlarning ismlari yukoridagi parchalardan ma’lum. Fakat, anik bulmagani shuki, xotimada kulyozmadan urin olgan Umarxonning uz devoni xakida xech narsa deyilmagan. X,atto, uni kuchirgan xattot nomi xam tilga olinmagan. U shbu kul yozmadagi Amiriy devonini ku rsatilgan turt xattotdan biri kuchirganligiga xech shubxamiz yuk. Lekin ulardan kay biri? Matnlarni sinchiklab urganishimiz davomida Navoiyning birinchi, Lutfiy va Fuzuliy devonlaridagi xat uslubi va yozilish belgilariga kura Umarxon devonidagi xatga juda uxshashligi ma’lum buldi. Demak, Amir Umarxon devonini xam aynan Tursun Muxammad xattot kuchirgan. YAna kizigi shuki, devonlarning oldinma-ketin joylash- tirilishi. Bu tartib fikrimizcha, kulyozmani tartiblovchilar (kotib, rassom, muxarrir) xarakati bilan amalga oshgan. SHunday tartib berilgan ekan, bizga tushgan vazifa uning manba va matn jixatlarini tadkik etish, xolos. Lekin, A.Erkinov kulyozma “tarkibi yaw muayyan goyaga xizmat siliish mumkin ’’ligini taxmin kiladi. X,atto- « “Muxabbatnoma” tarkibi eositasida Umarxon taxminan shunday demotschi: “SHoir sifatida Temuriylar
muxitining eng ulkan turkiguy shoiri Alisher Navoiy x,ammadan ustun, turkiy she’riyatda Navoiydan keyingi urinda men turaman; nasl-nasabda Temuriylar davomchisi ekanligim va shoirlik max,oratim shuni namoyon siladi... ”»' degan galat fikrga xam
boradi. Bu taxlit xulosalash kanchalik tugri bilmadik. Negaki, kulyozmada anik bir ma’lumot yoki igunga yakinrok ishora bulmas ekan, muallif yoki tuzuvchi “taxminan shunday demotschi” deya xulosa chikarish matnshunos uchun nomakbul. Manbadan kelib chikadigan bulsak, bunday muloxaza uchun biror- bir belgi yoki ishora unda yuk. YUkorida aytganimizday, xotima kismida xatto Amir devoni eslanmaydi, xam. Agar A.Erkinov
aytganiday da’vo bulsa edi, albatta xotimada bunga urgu berilar yoki aloxida she’r bagishlanar edi. CHunki, taxminimizcha, xotima Fazliy yoki Xijlat (yoxud, xar ikkisi) tarafidan yozilgan. Umarxonni xonligi va adolatparvarligini shuncha maktagan shoir, biroz bulsa-da she’riy iktidori xakida suzlagan bulardi. Vaxolanki, kulyozma majmuani
yaratish goyasi xondan chikkan ekan, uning yakuniy taxriri xam unga tegishlidir. Agarda, xon istaganda uzini shoir sifatida istagancha madx kildirishi mumkin edi. Bu jixat kulyozmada aks etmagan. Buni yukorida keltirilgan parchalardan xam kursa buladi. SHuning uchun, manbaga sof ilmiylik asosida xolis yondashilsa va eng muximi adabiy
manbani siyosiy-goyaviy emas, matnshunoslik nuktai nazari bilan baxolansa maksadga muvofik bulardi. Demakki, Amir Umarxon x. 1234 yilda Navoiy, Lutfiy, Fuzuliy va uz devonini bir mukovada jamlatgan. Bu manba uz davrining xattotlik va kitobat san’atining eng yukori darajasida, guzal va betakror kilib kuchirilgan va bezalgan. Ushbuni xon usmonli-turk imperatori Sulton Maxmud Iga (1808-1839) sovga sifatida yullagan. Bu bilan Umarxon uz davlatida shunday “nodirakor xunarmand”lar borligini, adabiyot, san’at, ma’rifat va madaniyat yuksak darajada bulib, xatto temuriylar an’anasi davom etib kelayotganliginita’kidlash bilan birga, uzi va atrofidagi shoirlar uchun bu turkiguy salaflar ulug ustoz ekanligini bildirmokda. Ma’lum bulishicha kulyozma dastlab usmonli sultonlarining Tupkopi saroyida saklangan, sungra uni Iildiz (YUlduz), undan esa Istanbul universiteti kutubxonasiga utkazilgan. CHunki, kulyozmaning III saxifasining kuyosh shaklida dumalok zarxali ostida T 5452 rakami va “Istanbul Universitesi kiitophanesi” muxri bor. 354a varakda esa: “Iulduz kupgubxonasi. Devoni Amir. Tadsits edilmishdir. 14 temmuz, 1932” degan bosma arabiy yozuv mavjud. YA’ni, 14 iyul 1932 yilda kulyozmaning “Devoni Amir” kismi Istanbuldagi YUlduz kutubxonasida tadkik kilingan. Universitet kutubxonasiga esa keyinchalik kelib tushgan. SHuningdek, manbaning eski rakami 2753 bulgan. Ammo bu rakamli muxr kulyozmaning xech erida uchramaydi. Fikrimizcha, mazkur kulyozma sulton va uning atrofidagilar Xamda turk bibliografu tadkikotchilariga ma’kul kelgan kurinadi. Undan foydlanilganligi saxifalardan kurinib turibdi. “Devoni Amir” esa 1881 va 1887 yillarda ikki marta Istanbulda chop etilgan. Bu bosma mixxat nusxalarning matni aynan 5452 rakamli kulyozma bilan bir xilmi, yoki farklimi? Bu savolga kelgusi