O`zbek tili va adabiyoti kafedrasi аrеаl lingvistikа fanidan mаgistrаturа 1-kurs uchun

Dialektlarning o’zaro ta’siri va o’tish zonalari
O’tish zonalari nafaqat tillar o’rtasida, balki dialektlar o’rtasida ham vujudga keladi. Mamlakatimiz hududida mavjud dialektlar ham muayyan areallarda o’zaro to’qnash keladi va aralash zonalarni hosil qiladi. Jumladan, o’zbek tilining o’g’uz lahjasi areallari, asosan, Xorazm viloyatining Xiva, Qo’shko’pir, Наманган, Hazorasp, Shovot va Xonqa tumanlari va Qoraqalpog’istonning Beruniy, Tortko’l tumanlari hududlariga to’g’ri keladi.
Ammo, dialektologik tekshirishlar mazkur lahgjaning Buxoro viloyatidagi Qorako’l, Olot tumanlari hududida ham mavjud ekanligini ko’rsatadi. Muayyan dialektologik tadqiqotlarda o’g’uz lahjasining nafaqat mamlakatimiz hududida, balki undan tashqarida ham, xususan, Turkmanistonning Toshhovuz viloyati, Turkistonning Sayram, Qarnoq, Iqon, Qorabuloq, Ibota qishloqlarida ham mavjudligini ko’rsatdi.
Ushbu areallardagi o’g’uz lahjasining innovatsiya markazi, albatta, O’zbekistonning shimoliy hududlari sanaladi. Ushbu regionlardagi o’g’uz lahjalarining izoglossalar tizimida ham umumiyliklar va o’zgachaliklar mavjud. Mazkur shevalarning o’tish zonalari ularning hududiy yaqinliklari bilan birga, tarixiy-ijtimoiy xarakter bilan ham izohlanadi.
Masalan, Buxoro regionidagi o’g’uz lahjalarida ularni o’rab turgan tojik tilli shevalarning ta’sirida “o” unlisining lablanish izofonemasi paydo bo’ladi, yoki, Qozog’iston hududiga mansub o’g’uz lahjalarida ularni o’rab turgan qozoqlashgan shevalar ta’sirida “j” lashish fonetik izoglossalari vujudga keladi.
Xuddi shuday xususiyatlarni qipchoq va qarluq lahjalari uchun ham taalluqli deb hisoblash mumkin. Umuman, tillar va shevalarning o’tish zonalaridagi bir-biriga ta’siri masalasi, bugungi kun areal lingvistikasi oldidagi dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Dialektlar va tillarning o’zaro munosabatlarini tadqiq qiluvchi areal tadqiqotlar o’z izlanuvchilarini kutib qoladi.
10, 11-ma’ruza
O’zbek tili shevalarini xaritalashtirish muammosi
Reja:
1. O’zbek shevalarini areal kartalashtirish harakatlari va muammolari
2. Shevalardagi izoleksemalarni mavzu guruhlariga ajratib kartalashtirish
3. O’zbek shevalaridagi izofonemalarni guruhlarga bo’lib kartalashtirish

Tayanch tushunchalar: areal karta, kartalashtirish, shahar tip shevalari, dastur-so’roqlik, j-lovchi shevalar, ikki tilli shevalar, eksperimental fonetika, artikulatsiya, informant, palatogramma, lingvogramma, rentgenogramma, labiogramma, spektrogramma, illyustrativ xarakter, diftong