|
Otuk
Kosa
Oshaq
Qozon
Kuzaku
Mesh
Minsaf
61
Muqobilini top!
Asoslarga mos qo‗shimchalarni topib, yangi so‗z yasang.
Namuna: tort+ma= tortma
supur
-diq
tut
tara
o‘r
o‘rin
tort
kura
-k
-qich
-
oq
-ma
-q
-gi
tort
-ma
62
Klaster metodi
Yuqorida dars ishlanma, slayd va mavzuga oid yaratilgan metodlarni ko‗rib
o‗tdik. Bitiruv malakaviy ishi rejalari asosida tuzilgan metodlar o‗quvchilarga
mavzuni tezroq tushunishlariga yordam berdi. Ayniqsa, komponent tahlil
metodida o‗quvchilar rasm orqali so‗zlar nomini tezda eslab qolishdi. Keyingi
Xotira mashqi, Klaster, Muqobilini top! metodlari ham darsni qiziqarli o‗tishda,
mavzuni kengroq ochib berishga yordam berdi.
Umuman olganda, o‗quvchilarga Mahmud Koshg‗ariyning ―Devonu
lug‗otit turk‖ asari va undagi narsa-buyum otlari haqida yetarlicha ma‘lumot
berib o‗tildi. Mavzuga doir qo‗llangan metodlar o‗rinli ishlatildi. Bir soatlik
ochiq dars mazmunli tashkil etildi.
Tub
otlar
oq-
to'sin
arq-
chiqindi
ot-
o'simli
k
oz-
yog'
as-
burgut
ot-
dori
ot-
zaha
r
ul-
poydev
or
63
Umumiy xulosa
Mahmud Koshg‗ariyning ―Devonu lug‗otit turk‖ asari qomusiy asar
hisoblanadi. Olimning ikkita asari bo‗lib, uning faqat ―Devonu lug‗otit turk‖
asarigina bizga yetib kelgan, xolos. Buyuk tilshunos olim Mahmud
Koshg‗ariyning ―Devonu lug‗otit turk‖ asari Qoraxoniylar davrining noyob
durdonasi hisoblanadi. U o‗lmas obida sirasiga kiradi va o‗zida davr tili,
adabiyoti, tibbiyoti, tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, hunarmandchiligi va
astronomiyasi haqidagi bilimlarni qamrab olgan. Uning asari o‗z davri uchun
benihoya katta voqea bo‗lgani kabi, turkologiya fani sohasida ham birinchi
namuna bo‗ldi. Mahmud Koshg‗ariy turkologiya fanining dastlabki ustodi
bo‗ldi, turkologiyaning maxsus fan sifatida rivojlanishiga asos soldi. Shuning
uchun ham u allaqachonlar jahon miqyosida buyuk olim sifatida tanildi.
Turkologlar, tarixchilar, adabiyotshunoslar, arxeologlar hanuz unga ulug‗ ustod
sifatida chuqur hurmat bilan qarab yondashadilar, unga asoslanadilar. Afsuski,
bu ulug‗ olimning muhim asari hanuzgacha jamoatchilik nazaridan chetda qolib
ketgan va jiddiy o‗rganilmagandir. Ana shu davr tilida ma‘lum me‘yorlarni
yaratishga ehtiyoj paydo bo‗ladi. Shu ehtiyoj M. Koshg‗ariyni «Devonu
lug‗otit turk» asarini yozishga da‘vat etdi. Bu asar turkologiyaning
dastlabki namunasi sifatida o‗sha davr madaniy hayotida va tilshunoslik
tarixida alohida sahifa ochdi.
Ushbu bitiruv malakaviy ishida ―Devon‖dagi narsa-buyum otlari to‗plandi.
Jamlangan so‗zlar bajaradigan vazifasiga qarab, bob qismlariga taqsimlab
chiqildi. Kiyim-kechak otlari turkumida kiyimlar faslbop, ayollar kiyimi,
erkaklar va bolalar kiyimi, marosim va kasb kiyimlari kabi tasnifga ajratildi.
Undan so‗ng kiyim-kechak qismlari ham kichik mavzu sifatida berib o‗tildi.
Uy-ro‗zg‗or buyum otlari qardosh tillar miqyosida o‗rganilib, qiyoslash usulidan
foydalanildi. Navbatdagi boblarda tub va sodda yasama otlar haqida keng va
atroflicha fikr yuritildi va ushbu nazariy asosga tayangan holda uchinchi bob
amaliyotga tatbiq etildi.
64
―Devon‖ni o‗rganish jarayonida ba‘zi so‗zlar bizning diqqatimizni tortdi.
Masalan,
so„zug
va
qudurg„aq
so‗zlarining ma‘nosi hozirgi o‗zbek adabiy tilida
saqlanmagan. Natijada
lakuna
hodisasi paydo bo‗lmoqda. Tilshunoslikda avval
iste‘molda bo‗lgan, bugungi kunda esa boshqa so‗z tarkibiga kirib, o‗z
tushunchasini yo‗qotgan so‗zlarda ―bo‗shliq joy‖ lakuna vujudga keladi.
Jumladan, ―Devon‖da
so„zug„
– ko‗ylak etagining ikki yoqasigacha bo‗lgan
qismi hisoblangan. Hozirgi adabiy tilda esa bu tushuncha yo‗qolib, ko‗ylakning
pastki etak qismi deb nomlanadi, xolos. Koshg‗ariy choponning orqa tomoni
etak qismini
qudurg„aq
deb atagan. Bugungi kunda esa choponning old va orqa
qismlari umumiy etak holida qo‗llaniladi.
Biz ilmiy izlanish davomida shu fikrga keldikki, afsuski, turkiy tildagi
so‗zlarning uchdan ikki qismi bugungi kunda iste‘moldan chiqib ketgan. Bu
achinarli hodisa hisoblanib, o‗zbek tili so‗z boyligining kamayishiga olib
kelgan. Taklif sifatida bir qancha fikrlarni berib o‗tmoqchimiz: Avvalo,
―Devonu lug‗otit turk‖ asaridagi mustaqil so‗z turkumiga kiruvchi barcha
so‗zlarni izohli lug‗at sifatida shakllantirish, ularning ichidagi ba‘zi so‗zlarni
hozirda iste‘molda bo‗lgan so‗zlarning sinonimi sifatida foydalanishga kiritish,
―realiya‖larni aniqlash lozim. ―Devon‖dagi ayrim so‗zlar hali ham shevalarda
saqlanayotganligi ham quvonarli hol, albatta. Ularning qo‗llanilish darajasi
o‗rganilib, adabiy me‘yor sifatida qabul qilinsa, maqsadga mufoviq ish bo‗lardi,
deb o‗ylaymiz.
Ming afsuski, o‗zbek tilimiz ancha tuzatilish va to‗ldirishlarga muhtojdir.
Chet tilidan o‗zlashadigan leksemalarning ko‗pgina qismi o‗z holicha iste‘molga
kiritilmoqda. Agar ―Devonu lug‗otit turk‖, ―Qutadg‗u bilig‖, ―Muhokamat ul-
lug‗atayn‖, ―Sarf ‖ kabi ajdodlarimiz tomonidan yozib qoldirilgan asarlarni
chuqur o‗rgansak, o‗zlashma leksemalar uchun, albatta, o‗zbekcha muqobillarini
topamiz. Faqatgina to‗xtovsiz harakat, e‘tibor va chidamlilik o‗zbek tilini
Navoiy davridagidek ―turkiy tillar gultoji‖ga aylantira oladi. Biz, bo‗lajak
tilshunoslar ham o‗z oldimizga qo‗ygan maqsad sari shahdam qadam tashlab,
65
o‗zbek tilining dunyo tillari miqyosida o‗z o‗rniga ega bo‗lishiga munosib hissa
qo‗shishga astoydil harakat qilamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
