O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

Jo'nalish kelishigi o‘rin kelishigi o‘mida va aksincha (bu hodisa


hozirgi Sam arqand va Buxoro shevalarida ham mavjuddir): Telim


bolsa arga adash qoldashi — Yigitda yor-u do‘stlar ko‘p bo‘lsa


(QB). Masalg'a kdlir — M asalda kelur (QB). Kiiltagin qoy yilqa


yati yagirmiga uchdi — K ultegin qo‘y yili o ‘n yettida oldi (KT).


Tinasi og'h yatig'ma tag‘da tegmish — Tinasi o‘g‘li yotgan toqqa


yetdi (Tog .). Er ardamimda bekmadim — Botirligimga to ‘ym adim (E nasoy yodgorligi).


Jo ‘nalish kelishigining chiqish kelishigi o‘mida qo‘llanishi. Uyar


bagimga adinltim, uyar qadashimqa adinltim — D ongdor begimdan


ayrildim , m ashhur d o ‘stiarim dan ayrildim (Enasoy yodgorligi).


Qan ekiiz balduqa qorqmas — Qari ho‘kiz boltadan qo'rqm aydi


(M K).


Bu xususiyatlar asta-sekin yo‘qola bordi. Eski o ‘zbek tiliga


kelib, kelishiklaming qo‘llanishi m a’lum darajada qat’iylasha bordi.


K o‘p o ‘rinlarda tushum kelishigi qaratqich kelishigi vazifasini


o‘tagan; biziij kishildrgd ( 0 ‘rx.-E n.), bizni taba (M K). Bu hoi


hozirgi zam on o ‘zbek shevalariga ham xosdir.


5 -§ . M oslashuv. Shaxsdagi moslik. M a’lum bir shaxsdagi moslik ega bilan kesim o ‘rtasida b o ‘ladi: ega qaysi shaxsda b o ‘lsa,


unga m os holda kesim ham an a shu shaxsni ko‘rsatadi.


K esim ning qanday so‘z turkum idan ifodalanishiga ko£ra m a’­


lum shaxsni ko'rsatuvchi shakllar ham har xil bo‘ladi.


1. K esim lar aniqlik fe’li orqali ifodalanganda, shaxs q o ‘shim -chalari quyidagicha boladi: I shaxs: ~(i)m, ~k, -(ijrniz; II shaxs:


~(i)r$, -(i)q iz; III shaxs: o (nol), — oo (nollar).


Kesimlari aniqlik fe’llari orqali ifodalangan gaplaming ega bilan


kesimlarining moslashuvida m uhim bir o ‘zgarish ro‘y bergan emas.


Aslida, bu fe’l shakli sifatdosh bo‘lib, qadimgi turkiy tildayoq


fe’lga o ‘tgan edi. Uning sifatdoshlik xususiyati ba’zi aniqlovchilik


vazifasidagina ko‘rinadi: amushdi er — shoshilgan kishi (M K );


aznndi neq — ayrilgan (ajratib, saylab olingan) narsa (M K ).


Bu fe’l shaklining sifatdoshlik xususiyati hozirgi zam on sariq


uyg‘urlar tilida saqlangan. Shuning uchun ham bu tilda ko‘rsatib


o‘tilgan shakl shaxs qo‘shim chasini olmaydi. Demak, ega bilan


shaxsda moslashmaydi: Men pilti, sen püti, ol pilti, mis pilti1 .


O datda, kesim tarkibida shaxs ko‘rsatuvchi belgilar b o ‘lgani


uchun ega ifodalanmaydi. Bu xususiyat, ayniqsa tarixiy yodnomalar tili uchun muhimdir. Ba’zan eganing m a’nosini yanada


ta’kidlash uchun eganing ifodalanishi eski turkiy tilga ham xos


bo‘lgan: qolub bulmadim man — istab topmadim men (QB). Xusumat


qilurlar säqä amq üzä kerduq sän (Taf.).


K o‘plikning birinchi shaxsi ikki xil shakl orqali ega bilan


moslashgan: -k va -(i)miz.


Qadimgi va 0 ‘rta Osiyo turkiy tilda, asosan, -(i)miz shakli


orqali m oslashadi: Qamug‘i bäsh otuz sülädimiz, üch yägirmi


süyüshdimiz, äligig älsirätdimiz (K T) —- hammasi bo'lib 25 m arta