O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

yurish qildik, 13 marta jang qildik, elini oldik; aqtimiz (M K );


bastimiz (M K).


Eski o ‘zbek tilida esa ega va kesimning III shaxs birlikda


moslashishi -k affiksi orqali bo‘ladi.


Hozirgi zam on tilida bu shaxs -(i)miz shakli orqali m oslashish


Toshkent shevasida qo'llanadi.


Shart fe’li bilan ifodalangan kesim ham m a vaqt ham ega bilan


moslashavermagan. Qadimgi turk tilida shart fe’li affiksi -sar/ / -
sàr shaklida bo‘lib, shaxs qo‘shimchalarini olmaydi, binobarin,


ega bilan shaklan moslashmaydi. Fe’l-kesimning qaysi shaxsga


oidligini ko'rsatish zaru r bo‘lsa, i va ï ï shaxs olm oshlarini


qo‘llaganlar: kàlsâr màn, kàlsàr sàn. III shaxsda hech qanday


ko‘rsatkich bo‘lgan emas.


H atto XI asr yozm a yodgorliklari (QB, M K) tilida ham shart


fe’li m untazam ravishda shaxs qo'shimchalari bilan tuslanmagan


(bu vaqtda shart fe’li -sa //- s e shaklida qo‘llana boshlaydi). Shart


fe’Iining qaysi shaxsga oidligi gap mazmunidan anglashilgan yoki


I va II shaxs kishilik olm oshlari qo‘llangan. M asalan, eiüm barsa


ma yasi kàlgày kàzin — o‘zim borsam ham, keyin kulfat keladi


(QB). Naru barsa man — nari borsam (QB). Qachan barsa san —


qachon borsang (M K).


Shu bilan birga, shart fe’lining shaxs affikslari bilan tuslangan


shakllari ham qoMIanadi: Qah kàlsàq — agar kelsang (QB); qah


bulsam — agar topsam (QB).


Xuddi shunday hol “Tafsir”da ham uchraydi: dinimgà kirsà


sity musulman boisa màn.


0 ‘rta Osiyo turkiy tiliga oid boshqa yodnomalarda, eski o‘zbek


tilida shart fe’li m untazam ravishda shaxs qo‘shimchalarini oladi


va ega bilan shaklan moslashadi.


II. Kesimlar ism turkum idagi so‘zlar, sifatdoshlar orqali


ifodalanganda, shaxs qo‘shimchalari quyidagicha b o ‘ladi: I shaxs:


-man, -miz\ II shaxs: -san, -siz; III shaxs: tururva oî elementlari


vositasi bilan yoki belgisiz qo‘llanadi.


I va II shaxs kesim larining ega bilan moslashuvida tarixiy


taraqqiyot jarayonida m uhim bir o‘zgarish ro‘y bergan emas. Bu


taraqqiyot jarayonida kesimlarni shaxs qo'shimchasi bilan qo‘llash


tobora qat’iylasha boradi.


III shaxsdagi kesimlarning ega bilan moslashuv usulida m a’-


lum o‘zgarish ro‘y bergan. 0 ‘rta Osiyo turkiy tilida III shaxs ol


vositasi bilan egaga moslashadi. Bu element gap oxirida kesimdan


keyin ham , gap o'rtasida, egadan keyin ham q o ‘llanishi mumkin


bo‘lgan: Sez asqi ol — so‘zning foydasi udir (ki) (QB). Bu ajun


rabat ol — bu dunyo bir saroydir (QB). Bu yip ol eshilgan (MK).
Bu àrsügà bitilgàn ol — Bu erning ismi askarlar rolyxatiga yoziladi (M K). Aytqil, menitj teqrim kim ol (Rabg‘). Idris alayhissalâm


ol imi eküsh (Rabg‘).


O lrta Osiyo turkiy tilida (QB, M K) III shaxs belgisi bo‘]mish


ol har vaqt ham qo‘llanavermagan: ât ezlüq kishigà kâràgi bu ol / /