O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

Birisi tilín sez birisi k&tjül (QB) — saxovatli kishiga shu narsa


kerak: biri tilidagi so‘zi, birisi — ko‘ngil.


Ikkinchi tom ondan, ol III shaxs belgisi emas, m azm unni kuchaytiruvchi yuklama vazifasida ham qo‘Ilangan: Màn aydim,


àshittiy sàn egràndiq ol (QB).


Eski o ‘zbek tilida ol III shaxs belgisi sifatida qo‘Ilanmaydi.


Ammo ba’zi hozirgi zamon turkiy tillarida bu belgi saqlangan:


Tatar: Ul eshug ul\ boshqird: Xàsàn yaziusi ul\ tuva: Mal xavuda


chor ol (M ol dalada o‘tlayapti) ; turk: ol turk ol.


Shunisi diqqatga sazovorki, O ‘rxun-Enasoy yodnom alarida ol


III shaxsni ko‘rsatuvchi grammatik vosita sifatida juda kam q o ‘llanadi.


Ot kesimlarning III shaxs shakli va ravishdosh kesimlar turur


/ / durur bog‘Iamasi orqali ham ega bilan moslashgan: Bularda àij


ezgü yonq bu turur (QB). Etil suvi aqa turur (M K). Bular kimlàr


turur (Rabg‘.). San mànitj ânam turur sàn (Sh.tar.).


Sifatdosh kesimlar ega bilan ot kesimlardagidek belgilar yordam i


bilan moslashadi. Sifatdosh kesim har vaqt ham ega bilan shaklan


moslashavermagan. Sifatdoshning -duq /-duk shakli qadimgi turkiy


tilda ham , eski turkiy tilda ham ega bilan moslashgan em as.


Sifatdoshning ~r, -mish //-m ish shakllari ega bilan moslashgan:


Glür màn egünchün — o *.kinch bilan o *laman (QB). Yazuq biz qilur


biz — G unohni biz qilamiz (QB). Màn umtmish màn àzgü àshig —


M en yaxshi do‘stimni unutibman (QB). Yitürmish sân ©z — 0 ‘zing


yo‘qotibsan (QB).


Ko‘rinadiki, bu davrda kishilik olm oshlari hali shaklan shaxs


qo‘shimchasi bo‘lib shakllanmaydi, ular mustaqil so‘zlar sifatida


uqiladi va shuning uchun ham kesimdan alohida yoziladi (mustaqil


urg‘u oladi).


Sifatdoshning -g //- g ‘u shakli qadimgi turkiy va eski turkiy tilda (QB, MK) m untazam ravishda ega bilan moslashmaydi. Otàgü


kàràk mân bu haqlar sâqâ — Bu haqlaringni m en o'tashim kerak


(QB).


S ifatdoshning b u shakli egalik affiksi o rq ali ega bilan


moslashadi.


Sifatdosh kesim larning ega bilan m untazam ravishda shaklan


moslashishi, asosan, eski o ‘zbek tilidan boshlanadi.


111. Kesimlar buyruq-istak mayli orqali ifodalanganda, ega bilan


kesimning moslashishida o'zgarish juda kam bo lg an . Ega bilan


kesim orasidagi moslashish tarixida xarakterli xususiyatlardan biri


ez olmoshi hozirgi o ‘zbek tilida, qaysi shaxsdagi egalik afïiksini


olishiga ko‘ra kesim bilan moslashadi ( 0 ‘zim keïdim, o ‘zingkelding,


o ‘zi keldi, o ‘zimiz keldik, o ‘zingiz keldingiz, o ‘zlari keldilar). Eski


turkiy tilda (Q B,M K ) ana shunday moslik bolm agan: ez olmoshi


qaysi shaxsdagi egalik bilan turlangan b o isa ham , kesim u bilan


shaxsda moslashmagan: ezüm sezütjni eshitti (QB). Nâgii ezgü qoîsa


sâyâ bu ezuij — Bu o‘zliging senga nima yaxshilikni istasa (QB).


Taqi yaqshi aymish biliglik ozi — Bilimdonning o ‘zi yaxshiroq