Ozbek-Tariyx-1-70-(каракалпак). indd

Soraw hám tapsırmalar
:
1. Aral mashqalasın saplastırıw boyınsha qanday ilajlar ámelge 
asırıldı?
2. Ózbekstan BMShne aǵza bolıwınıń áhmiyetleri haqqında aytıp beriń.
3. Oraylıq Aziya kartasınan transshegaralıq dáryalardı tabıń hám 
túsindiriń.
4. Aldınǵı sabaqlarda alǵan bilimlerińizge súyenip, YuNESKO 
qáwenderliginde yubeleyi belgilengen elimizdegi qalalardı sanap 
beriń.
Atamalar túsindirmesi
:
Transshegaralıq 
— shegaralar 
aralıq 
birneshe 
mámleket 
aymaǵınan ótiwshi. Dáryalar hám jollarǵa baylanıslı qollanıladı.
Shafe 
— (tárepin alıwshı, qáwender, dáldalshı) birewge qáwen-
derlik etiwshi; qáwender.
?

---

136
22-tema.
 Ózbekstannıń regionallıq shólkemler sheńberinde kóp 
tárepleme birge islesiwi
Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı
. Ózbekstan sırtqı siyasatınıń 
dıqqat orayında Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı sheńberindegi 
eller menen óz ara teń mápdarlıq baylanıslardı bekkemlew boldı. Sebebi, 
sovet dáwirinde húkim súrgen basqarıwdıń oraylastırılǵan hákimshilik-
buyrıqpazlıq usılı, koloniyallıq siyasatı burınǵı awqam quramına kirgen 
ellerdi ekonomikalıq jaqtan bir-birine sonday baylanıstırıp qoyǵan edi, 
nátiyjede olar óz ara ǵárezli bolıp qalǵan edi. Sonıń ushın burınǵı 
awqam quramınan ajıralıp shıqqan jas ǵárezsiz mámleketler bunı 
tereńnen sezinip hám bar bolǵan qıyınshılıqlar hám de ekonomikalıq 
krizisten shıǵıwdıń, koloniyallıq siyasat qaldıǵınan qutılıwdıń birden-bir 
jolı — bir jaǵadan bas shıǵarıp, háreket etiw edi. Áne usı kózqarastan 
da Óz-bekstan Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı ideyasın qollap-
quwatladı.
1991-jıl 8-dekabrde Belorussiya, Rossiya hám Ukraina basshıları 
Minskte ushırasıp Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamına tiykar saldı. 
1991-jılı 21-dekabrde Azerbayjan, Armeniya, Belorussiya, Qazaqstan, 
Qırǵızstan, Moldaviya, Rossiya, Tájikstan, Túrkmenstan, Ózbekstan 
hám Ukraina mámleketleri baslıqları Alma-Atada ushırasıp, Ǵárezsiz 
Mámleketler Doslıq Awqamına aǵza bolıp kirdi. Sol sebepli XX ásirdiń 
áhmiyetli waqıyalarınan biri júz berdi — ǴMDA erkli ekonomikalıq 
shólkemi júzege keldi. Sonnan berli ǴMDAnıń birneshe májilisleri 
ótkerildi, kóp hújjetler qabıllandı. Olardıń bári uzaq jıllar bir mámleket 
bolıp kelgen mámleketler aralıq ekonomikalıq, mádeniy, áskeriy hám 
basqa baylanıslardı jańa sharayatlarda — ǵárezsiz mámleketler aralıq 
qatnasıqlar tárizinde dawam ettiriwge qaratıldı.
1993-jılı yanvarda Minskte ǴMDA Mámleketleri baslıqlarınıń 
náwbettegi Keńesinde ǴMDAnıń Ustavı qabıllandı. 1993-jılı dekabrde 
Ashxabad qalasında ǴMDA mámleketleri baslıqlarınıń Keńesi bolıp, 
onda Gruziya ǴMDAna aǵza etip qabıllandı. Usı múnásibet penen 
ǴMDAnıń quramı 12 mámleketke jetti. 1994-jılı oktyabrde Moskvada 
ótkerilgen ǴMDA mámleket baslıqlarınıń Keńesinde Mámleketler 
aralıq ekonomikalıq komitet (MEK) dúzildi. MEKtiń shtab-kvartirası 
Moskva qalası etip belgilendi. 1996-jılı ǴMDAnıń bayraǵı qabıllandı. 

---

137
ǴMDAnıń baslıǵı lawazımı náwbet penen bir mámleket basshısınan 
keyingi mámleket basshısına ótedi. ǴMDAnıń tiykarǵı maqsetlerin 
ámelge asırıw ushın awqamlas mámleketleri óz ara qatnasıqlarında 
mámleketlik suverenitetin tán alıw hám húrmet etiw, teń huqıqlılıq 
hám bir-birleriniń ishki islerine aralaspaw, ekonomikalıq kúsh yaki 
basqa qısım etiw usılların qollanıwdan waz keshiw sıyaqlı qaǵıydalarǵa 
ámel etiw minnetlemelerin alǵan. 2004-jılı sentyabr ayında Qazaqstan 
paytaxtı Astanada bolıp ótken ǴMDAnıń sammitinde terrorizmge qarsı 
gúresiw boyınsha ǴMDAnıń «Qáwipsizlik Keńesi»n dúziwge qarar etti. 
2005-jılı avgustta Túrkmenstan ǴMDAnıń rásmiy aǵzası dárejesinen 
shıǵıp, doslıq awqamınıń shólkemlestiriwshilik aǵzası — baqlawshı 
statusın aladı. 2008-jıldıń avgust ayında Gruziya Ǵárezsiz Mámleketler 
Doslıq Awqamınan shıǵıw haqqındaǵı tilegin bildirdi hám 2009-jıldıń 
avgust ayınan Gruziyanıń ǴMDAna aǵzalıq statusın toqtatıw haqqın-
daǵı qarar qabıllandı. Búgingi kúnde ǴMDA nıń quramına 10 aǵza 
mámleket: Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Qazaqstan, Ózbekstan, 
Qırǵızstan, Tájikstan, Ázerbayjan, Armeniya, Moldaviya hám bir 
baqlawshı Túrkmenstan kiredi.