«O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni

Mashrab va qalandariylik tariqati 
R e j a : 
1. 
Markaziy Osiyodagi tasavvufiy tariqatlarning bu davr adabiyotidagi 
ko`rinishi. 
2. 
Qalandariylik tariqati: mohiyati, tariq usuli, ta`siri va badiiy 
asarlardagi aksi. 
3. 
Mashrab shen`rlarida qalandariylikning aks etishi. 
4. 
Mashrabga nisbat berilgan tasavvufiy asarlar («Mabdayi nur», 
«Kimiyo») 
 
O`rta Osiyoda XVI asrning boshlarida yangi sklola - Shayboniyxon 
hukumatining hukumronligi boshlanishi bilan temuriylar davrida gullab-yashnagan 
iqtiodiy va sotsial hamda madaniy hayot ham bir muncha o`zgarishlarga duchor 
bo`ldi. Natijada «bir ko`b shoirlar, san`atkorlar. Olimlar Hindistonda Bobir Mirzo 
tomonidan qurulgan mo`g`ul hukumatining poytaxtiga hijrat -ila boshladilar. O`rta 
Osiyoda qolgan shoirlar esa, saroydan himoya ko`ra olmagach, omma orasidan 
o`quvchilar ta`min etuvga kirishdilar. Shuning uchun saroyning muhtasham, 
takallufli, bezakli uslubini tashlab, omma uslubiga yaqinlashuvga tirishdilar». So`fi 
Olloyor, Mashrab, Huvaydo kabi usluban bir-biriga yaqin shoirlar mana shu 
davrning, mana shunday xalq ichida kamol topgan she`riyatining vakillari edilar. 
Shunday qilib, Fitrat 20-yillarning oxirlarida Mashrab mavzusiga qo`l urarkan, bu 
adabiy davrining barcha siyosiy ham madaniy xususiyatlarini puxta o`rgangandan 
keyingina bu mas`uliyatni vazifaga o`zini bag`ishladi. 
Fitrat maqolasida Mashrabning qalandarligi munosabati bilan tasavvuf 
ta`limotining qalandarlik tariqati haqida ilmda birinchilardan bo`lib izchil 
ma`lumot berishga erishgan. Olimning yozishicha, «juda oz material bilan 
qalandarlik masalasining sinfiy mohiyatini ochmoq va shu yo`l bilan Mashrabning 
sinfiy tusini ko`ra olmoq mumikn bo`lmaydir. Shunday bo`lsa ham bundan 
so`ngragi tekshirishlarga balki yordami bo`lur umidi bilan qalandarlik haqida 
bilganim narsalarni qayd etib o`tmakni munosib ko`raman». 
Ma`lumki, qalandarlik haqida ozmi-ko`pmi ma`lumotlar «Haft qulzum», 
«Bahori ajam» kabi lug`at va tasavvuf kitoblarida uchraydi. Bundan tashqari 
Abdurahmon Jomiyning «Nafahot ul - uns» asarida ham bu haqda qisman xabarlar 
berilgan. Mana shu manbalarga asoslangan olim O`rta Osiyoda qalandarlik 

---

14 
«qadimdan mavjud ekani»ni qayd etgan. Turk olimi Fuod Ko`pruli esa, qalandarlik 
tarixini XIII-XIV asrlarda Onado`lidagi mashhur tasavvuf oqimlari bobiylik, 
abdollik, bektoshiylik, xurufiylik, qizilboshlilik, haydariylik qatorida qalandariylik 
ham mavjud bo`lib, bu oqimlardan nisbatan keng tarqalgan bektoshiylik ta`limoti 
o`zining asosini qalandariylikdan olgani, ayrim shorilarda xurufiylik bilan 
qalandariylik qorishiq holda mavjud bo`lganini qayd etgan.
1
Shu bilan birga Kichik 
Osiyoda mashhur mutasavvuf, abdollik ta`limotining asoschisi Pir Abdol, asosan, 
Qalandar Abdol ismi bilan mashhur bo`lganini ham e`tiborga olsak, bu tariqat 
Onado`lida Yunus Emroga qadar mavjud bo`lgan degan xulosaga kelishga yordam 
beradi. O`rta Osiyoda esa qalandariylik ayrim hollarda yassaviylik tariqatidan 
oziqlanganini va undan so`ngra mavjud bo`lganini tasdiqlovchi asoslar bor. 
«Boqirg`on kitobi»da esa yassaviy shoirlarining asarlari keltirilgani holda unda 
Mashrabning ham she`rlari uchrashi bu ikki tariqat o`rtasida bir-birini 
tutashturuvchi vositalar bo`lgani ko`rsatadi. Fitrat «Yassaviy maktabi shoirlari 
to`g`risida tekshirishlar» maqolasida mana shu muhim nuqtani qayd etib o`tgan, 
«Shoh Mashrab» qissasida esa:
«Kechib dunyoi foniydin talabda bir qalandarman», yoki
«Solib har erda bir gulxan talabda bir qalandarman» degan Mashrab Xo`tan 
shahriga kelgach, u erning fozillari bilan bo`lgan suhbatda «Mushkoti sharifdan 
ikki masala oraga solgach, bu qalandar ilmi holdan xabardor ekan» deb unga 
tavozi` qiladilar. Bu holat, ya`ni qalandariylikning ilmi hol (tasavvuf bilan) 
munosabatini ko`rsatuvchi muhim nuqtalaridan biri. Demak, O`rta Osiyoda Fitrat 
keltirgan ma`lumotlarga ko`ra, qalandariylik Onado`lidagiga nisbatan ham 
qadimiyroq bo`lib chiqadi. Shunday ekan, uning vujudga kelish tarixini yassaviyya 
tariqatidan so`ng, taxminan X11-X111 asrlar deb belgilash mumkin. Yuqorida tilga 
olingan manba «Haft quluzum»da qalandariylik sifatlaridan so`z ochilgan: 
«qalandar butun rasmiy takliflardan, butun qaydlardan ozod bo`lgan, har turli diniy 
amal va odatlardan ayrilgan, butun moddiy, hayotiy aloqalarni tark qilgan, ibodat 
va odatlarning hammasini buzg`uvchi kishining ismidir». 
Jomiyning «Nafahot ul-uns» asarida esa, «Qalandarlar diniy ibodatlarning 
farz bo`lgan qismlarinigina ado qiladilar» degan izoh bilan uning ma`lomatiylikdan 
farqli tomonlari ko`rsatilgan: «Malomatiylar diniy ibodatlarni ijro qiladilar, biroq 
ijro qilganlarini xalqdan yashiradilar. Qalandarlar esa, to`g`ridan-to`g`ri diniy 
ibodatlarni va odatlarni buzadilar. Jomiyning bu ma`lumotida qalandarlik sifatining 
ayrim jihatlari ko`rsatilgan bo`lsa-da
2
, ular «Shoh Mashrab» manqabasidagi 
qalandar Rahimboboning ayrim xususiyatlarini sharhlashda yordam berishi 
mumkin. «Bahori ajam» asarida qalandarlik yo`lining ayrim odoblari bayon 
qilingach, mashhur tasavvuf shoiri Urfiy Sheroziyning ushbu bayti keltirilgan: 
Sanamorai qalandar sardor ba man namon, 
Ki basi daroz didam rahu rasmi porson 
1
Ôóîä Êûïðóëó. Òóðê Åäåáèéàòèíäà èëê ìóòàñàââèôëàð. Àí=àðà. 1991, 7-
áîñ=è÷, 72-áåò, (òóðê òèëèäà). 
2
Íóðèääèí Àáäóðàùìîí Æîìèé. Íàôàõîò óë - óíñ ìèí õàçàðîò êóäñ. Òåõðîí, 
1370 (õ),ñàõ. 11 (ôîðñ òèëèäà) 

---

15 
(Tarjimasi: Taqvo yo`li juda ham uzoq ekan, menga qalandarlik yo`lini ko`rsating) 
Mana bu bayt yuqoridagi ma`lumotlar bilan birgalikda qalandarlar zuhdu taqvo 
yo`lidan boshqacharoq yo`l tanlaganini ko`rsatadi. Bu boshqa yo`lning asosiy 
yo`nalishlarini esa, Fitrat Hoji Abdurahim Buxoriyning 1672 yilda yozilgan 
«Risolayi odobi tariq» kitobi vositasida tushuntirgan. Bu kitobda qalandarlik 
ismigagina emas, uning har bir ashyosiga, narsasiga ham tasavvufiy ma`no 
yuklatilib, ularning quyidagicha sharhi berilgan: «qalandar kulohi to`rt turli 
bo`lgan: kulohi amr, kulohi raviyat, kulohi subhoniy, kulohi ato. Bu to`rt turli 
kulohdan har birining to`rt burchagi bo`ladir. Kulohning burchagiga forsi(y)cha 
«tark» derlar. Qalandarlar so`z o`yini qilib, bu forsi(y)cha «tark»ni arabcha 
«tashlamoq, qoldirmoq, qo`ymoq» ma`nolaridagi «tark» so`ziga aylantiradilar va 
kulohlarning «tark» (burchak) laridan har biriga arabcha «tark» so`zidan 
foydalanib, bir turli tasavvufiy ma`nolar beradirlar». Shu kabi kulohiy amrning 
to`rt tarkibi: tarki muharamot (haromni tark etish), tarki donish, tarki sufoti 
bashariy (ayrim insoniy sifatlarning tarki), tarki ashyovu satoti mulki (butun 
narsalar va mulkni tark qilmoq). Shuningdek, kulohi raviyatning to`rt tarki: tarki 
xalq, tarki tamoq, tarki dolq, tarki xirqa. Kulohi subhoniyning tarklari esa: baxillik, 
minnat, ikkiyuzlamachilik va takabburlikni tark etishdan iborat. Kulohi atoning 
tarklari: tarki dunyo, tarki nafs, tarki jannat va tarki vujudga ishoradan iboratdir. 
Bulardan tashqari risola muallifi qalandarlarning kamarlari etti band bo`lib, har 
biri tasavvufdagi bir martaga ishorat ekanini, ularning kiyim liboslari dolq atalib, 
ular o`z navbatida uch turli: xirqa, kafani va jandadan iborat bo`lganini qayd etadi. 
Bular bilan birgalikda qalandarlarning kachkul, kadu, matbah va asolari haqida 
ham turli tasavvufiy ishoratlarni ma`lum qilgan. «Yana qalandarlarga maxsus 
shartlardan biri soch kuydirish. Ayniqsa, birinchi davrlarda soch kuyishni juda 
lozim deb biladilar. O`z oralarida so`ylashga maxsus sun`iy bir tillari ham bor. 
Unga «abdal tili» deylar». Mana shu kabi katta-kichik tafsilotlarni «risolayi odobi 
toriqdan keltirgandan so`ng Fitrat bularni umumlashtirib, shu kabi bizga muhim 
ma`lumotni etkazgan: qalandarlik musulmon tasavvufining sho``basidir. Bu 
maslak bizning o`lkamizda so`ng kunlargacha davom qildi. O`zbekiston 
shaharlaridan har birining tashqarisida «qalandarxona» ismli go`zal bog`cha holiga 
keltirilgan bir joy bor edi. Qalandarlar shunda turar edilar. Bular qisman mahalliy, 
qisman musofir, ersiz, xususiy mulklari bo`lmagan kishilardan iborat bo`lib, asosiy 
kasblari tilanchilik edi. Haftada ikki daf`a tilanchilikka chiqib, shahar va bozorlarni 
aylanar edilar. O`zlariga maxsus qalandariy kuylari bor edi. Oralarda eng yaxshi 
tovushlisi shu kuylarda Yassaviy, Mashrab kabi shoirlarning she`rlarini o`qur va 
boshqalari uning naqoratini qaytarib turar edilar. Oralarida bir boshliqlari bo`lub, 
munga «bobo» derlar. Tilanchilik chog`ida to`plangan pulni shu bobolari terar va 
shundan ularni ta`min qilib turar edi». Bu kabi hayotiy kuzatishlarni yuqoridagi 
risolada bayon qilingan mulohazalar bilan bog`lash natijasida Mashrabning qator 
she`rlarini mana shu qalandariylik tariqatidan kelib chiqib sharhlagan. 
Mashrabxonlik xususidagi xabarlar o`z-o`zidan qalandarlik bilan bog`langanini 
ayni shu o`rinda qayd etmoq kerak. «Xalq bir choyxonada yo birining 
mehmonxonasida yig`ilishar, eng yaxshi va baland tovushli bir hofiz (mashrabxon) 
Mashrabning g`azallarini «Savt», «talqin», «Munojot» kabi kuylarda o`qur edi. 

---

16 
Uning atrofida o`tirgan kishilar qimirlamay, nafas chiqarmay, buyuk bir diniy 
hayajon bilan tinglar edilar... Mundaqa mashrabxonlik majlislari erkaklar orasida 
bo`lgani kabi xotunlar orasida ham bor edi. Xitoy Turkistonida klassik 
musiqamizning mashhur «Shashmaqom»dan boshqa «Mashrab» ismli etti kuydan 
iborat yana bir maqom paydo bo`lganini musiqamizning tekshiruvchi G`ulom 
Zafariy xabar beradi. Bu esa Xitoy Turkistonidagi haligi mashrabxonlik 
majlislarining judayam teranlashganini bizga ochiq bildirarlik dalildir». Demak, 
xalq buyuk bir diniy hayajon bilan tinglagan, o`z uylarida, mehmonxona va 
choyxonalarda uyushtirilgan mashrabxonlik anjumanlarining boisi Mashrab 
she`rlarining xalqchil, tasavvufiy va san`atkorlik nuqtaiy nazaridan yuksakligidan 
kelib chiqqan holatdir. Uyg`urlar orasida «Mashrab» ismli «ikkinchi 
shashmaqom»ning yaratilishi bevosita Mashrab she`riyatining klassik musiqamiz 
va madaniyatimizning boshqa jabhalariga ta`siri masalasi bilan bog`liq. 
«Mashrabning dilbar va maftunkor she`riyatini o`rganar ekanmiz, Mashrab 
ayrim «olim»lar ko`rsatganiday, «nasha chekib, ko`k nor ichish bilan mashg`ul 
bo`lgan, jinnimijoz kishi» emas, balki, o`tkur tasavvuf shoiri bo`lganini 
anglatuvchi shunday misralar bor: 
Ming ma`nini bir nuqta ila muxtasar etdim, 
Ko`toh nazari bo`lmasa deb xasta bu Mashrab. 
Mashrabning bunday poetik xulosaga kelishida Xojam podshoh (Ofoq xo`ja) bilan 
kechgan bir suhbatni «Shoh Mashrab» manqabasi muallifi asos sifatida keltirgan. 
Mashrab Ofoq xoja bilan uchrashuvdan mutassir bo`lib: 
Ilohi mag`firat daryosidan Mashrabni shodob et, 
Hamisha «Shay`anilloh» deb qalandarvor yig`larman,- 
maqta`si bilan tugallanadigan va
Kecha kunduz bu Mashrabni xayoli ostonbusi, 
Visoling davlatini topmoqg`a itlarni salohimdur,- 
maqta`si bilan yakunlangan hamda 
Kel ey Mashrabi umid etgil Xudoying loyazol etmish, 
Muhammad Mustafo haqqi mani vaslingga etkurgil, 
bayti bilan tajassum etilgan g`azallarini o`qigandan so`ng (manqabada ular 
munojot deb berilgan) Ofoq Xo`ja aytgani ekanki, «Ey Mashrab, sani iching torlik 
qildi, ma`nini oshkor qilding» deb og`izlariga tuflagan ekanlar. Shundan Mashrab 
she`riyatida yangi bir tasavvufiy chuqurlik, ya`ni zohiriy ma`nini ochmoq emas, 
balki ma`nining botiniy dunyosiga rag`bat kuchaygan. Natijada «ming ma`nini bir 
nuqta ila muxtasar etgan» san`atkorlik yo`lida izlanishlar kechganini uning 
she`rlarining ichki poetikasidan anglash mumkin. Fitrat Mashrab she`riyatining 
tasavvufiy botiniy jihatlarini va she`rda zuhur bo`lgan poetik xususiyatlarini 
o`rganar ekan, uning she`riyatidagi eng e`tiborli jihatlarni kuzatgan: «Mashrab 
o`zidan burung`i va muosir bo`lgan bir ko`b mutasavvif shoirlarimiz kabi 
hayajonsiz shoirlardan emas. Uning she`rlarida har vaqt bir kuchli hayajonni 
ko`rish mumkin. U ko`brak Jaloliddin Rumiydagi so`fiyona hayajonni o`z 
she`rlarida aks ettirishga tirishardir» izohi bilan eng ehtirosli so`fiyona baytlarini 
ajralib turadi: 
Gulshani bog`i dahr aro bulbuli nag`magar o`zim, 

---

17 
Bir buti xush hirom uchun oshiqi darbadar o`zim, 
yoki 
Naqsh davlat muhrini nafsimga bosdi chun ajal, 
Shams Tabriziy manam, gohi Jaloliddin manam,- 
talqinlaridagi «Jaloliddin Rumiy kabi shoirlardagi so`fiyona hayajonni o`z 
she`rlarida» anglatish bilan cheklanmay, nafaqat fors tilli she`riyatning, balki o`z 
ona tilidagi turk she`riyatining o`ziga qadar o`tgan daho san`atkorlaridan ham 
oziqlanganini uning mustazodlari orqali ko`rish mumkin: 
Mashrab bu sifat toza suhan aylasa izhor, 
Sen qilma taajjub, 
G`oyibdin ani ko`ngluga ilhomi xudodur, 
Bo`lgil anga munqod. 
Mashrab tasavvufiy talqinida ko`zga tashlanib turadigan jihatlardan biri 
yig`idir. Bu faqatgina ayriliq yoki dunyoning boshqa bir ko`rnamakliklari tufayli 
yuzaga chiqqan zohiriy ruhiy holat emas, balki shoir o`z qalandarlik tariqati va 
ehtimol, shaxsiy hayotida zuhur bo`lgan ishqi ilohiyning surati sifatida o`zini 
yig`lashga haqli ko`rsatadi: 
Matlabim bor - noravo, men yig`lamay kim yig`lasin, 
Dard beribdir bedavo men yig`lamay kim yig`lasin. 
Bunday «yig`i»ga giriftor bo`lgan birgina shoir emas, uning nazarida 
«bazmning sham`i parvonasi», «may shishalari» hamma-hammasi yig`laydi. O`z 
bolasini yo`qotgan ota Ya`qub zor bo`libgina yig`lamaydi, balki bolaning ham 
otasi uchun, uning shu ahvolga tushishiga sababkor bo`lgan osiy otaning gunohi 
uchun Yusuf yig`lashini, bu holga Ibn Kan`on va boshqalar ham yig`lashi lozim 
foje` deb qaraydi: 
Sog`inib Yusufni yolg`iz yig`lamas Ya`qub zor, 
To musofir bo`ldi Yusuf Ibn Kan`on yig`ladi. 
«Yig`i» ramzi bilan bog`liq Mashrabda o`ndan ortiq g`azal va muxammaslar 
uchraydi. Albatta, ularning hammasaini ham Allohning ishqi deb, ko`kragini chok 
qilgan qalandar yig`isi deb qabul qilib bo`lmaydi. Ayniqsa, bevosita shoirning 
shaxsiy hayoti, fojeasi bilan bog`liq manzaralarda uning oddiy kishilar singari 
samimiy ko`z yoshi to`kib yig`lashga majbur qilgan holatdir. Shuningdek, 
Mashrab onasining o`limi ham juda qattiq ta`sir ko`rsatgan: 
«Ey safo baxsh-bahoru bo`stonim qaydasan... 
Volidam, Makkam Madinam, mehribonim qaydasan».  
Mashrabning forsiy she`rlariga Rumiyning ta`siri borligini ham kuzatib mukin. 
Yana manqaba tarkibida Turdi, Ranjiy, Ahmad Qori, Mahfash, Ziyrak, Mansur 
kabi bizga aniq ma`luum bo`lmagan shoirlarning she`rlari ham bo`lishi mumkin. 
Mashrabga nisbat berilgan asarlar «Mabdai nur», 
«Kimiyo» asarlarini ham matn jihatidan va tasavvufiy talqinda o`rganib chiqib 
shunday xulosaga kelish mumkin. «Kimiyo» asari «Mabdai nur» bilan bir muqova 
ostida e`lon qilingani uchungina uni Mashrabga nisbat berishgani va bu asar Imom 
G`azzoliy asari ekani bugungi kunda ma`lum bo`lgan haqiqatdir. Faqatgina 

---

18 
«Mabdai nur» asarining matnini o`rganib shunday xulosaga kelish mumkinki, bu 
Jaloliddin Rumiyning mashhur «Masnaviyi ma`naviyya» asariga she`riy sharh 
sifatida yaratilgan asar bo`lib, uning har bandida Mashrab va «Mabdai nur» 
so`zlari uchraydi. Uslub jihatidan bu asar Mashrabning Rumiyga o`xshatma tarzida 
yozgan forsiy asarlaridagi uslubga yaqin. Shuningdek, «Mabdai nur» Mashrabniki 
ekanini tasdiqlovchi bir qator manbalar ham hozirgi kunda ma`lum bo`ldi. 
Bulardan biri, Ziyovuddin Ishoq Bog`istoniyning «Tazkirayi qalandaron» va 
Majzub Namangoniyning «Tazkirat ul-avliyo» tazkiralaridir. Bu har ikki manba 
ham, ayniqsa, Mashrabning shogirdlaridan biri Ishoq Bog`istoniyning dalolat 
berishicha, unga Pirmat Setoriy ikki asar bergan. Ulardan biri bizga ma`lum 
«Qissayi Mashrab» asari bo`lsa, ikkinchisi «Mabdayi nur» asaridir. Shu bilan birga 
Fitrat yuqorida ko`rsatilgan maqolada bu asarning Mashrabga tegishli ekanligini 
ham isbotlab ko`rsatgan. Shuning uchun ham bu tasavvufiy asar Mashrabniki 
ekanini inkor qiluvchi keskin bir isbotga uchramaganimiz uchun Mashrab asari 
ekanini qabul qilishga majburmiz. O`z vaqtida aytilgan G`afur G`ulomning «Ikki 
Mashrab» haqidagi qarashlari hozirgi kunda Milliy Istiqlol sharoitida o`z ta`sirini 
yo`qotgan. Demak, yuqoridagi asoslar bo`yicha bu asarni ham Mashrab qalamiga 
mansub deb aytishga mone`lik yo`q.