«O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni

 

---

53 
MUHAMMADNIYoZ NIShOTIY 
Reja: 
2.
Nishotiy hayoti va ijodi 
3.
Shoir lirikasi. 
4.
Nishotiyning «Husnu Dil» dostoni 
5.
Dostondagi munozaralar 
 
Hayoti va faoliyati. Nishotiy XVIII asrda etishgan iste`dodli lirik va epik 
shoirdir. Uning «Husni Dil» dostoni xalq orasida ayniqsa mashhurdir. Bu dostonda 
shoirning hayotiga doir ba`zi ma`lumotlar bayon etilgan. Chunonchi dostonning 
kirish qismidagi: 
Bor edi Xorazm diyori erim, 
Ondin edi yaxshi, yomon gavharim. 
Chiqmoqda fikr aylabon ikki rafiq 
Ul dedi: g`urbat sari boshla tariq, 
Men dog`i amrig`a qilib inqiyod, 
Yo`lg`a tushib izladim o`zga savod. 
Poki Buxoro sari qo`ydim qadam, 
Oh, bu xori aro bo`ldim adam. 
Garchi eruk manzili dilkash base, 
Lek musofirg`a emas xush base- 
Kabi misralardan ko`rinib turadiki., shoir Xorazmda tug`ilgan va umrining 
ma`lum qismini Buxoroda o`tkazgan Aftidan, XVIII asr o`rtalarida Xorazm toj-
taxti uchun bo`lgan o`zaro urushlar vaqtida Nishotiy xanovayron bo`lib, bashpana 
va osoyishtalik izlab Buxoroga borgan bo`lsa kerak. Chunonchi, shoirning 
quyidagi misralari bunga dalil bo`la oladi: 
Charxi dun nogah o`lub badmijoz, 
Dun elig`a berdi kamolu rivoj... 
Moliki amlok o`dub ul boj o`lub, 
Bizg`a iloji aning ixroj o`lub... 
Nishotiy Buxoroda ham ko`p qiyinchiliklarni boshidan kechirgan. Tanish 
bilish va turar joyi yo`qligi, oziq-ovqat tanqisligi uni ko`p mashaqqatlarga duchor 
etgan: 
Ne mango ma`voyu ne manzil ayon, 
Vah na dedim turg`ali qayda makon? 
Tu`ma uchun shomu sahar nomishim, 
Tife kibi barmog`i so`rmoq ishim. 
Qay bir alam vasfini tahrir etay? 
Yoki qayu dardni taqrir etay? 
«Husni Dil» dostoni XVIII asrning 70-yillarida yozilganligini e`tiborga 
olganda «Nishotiyning Buxoro hayotidagi og`ir domlar tasviriga doir misralari 
asason shu yillarga to`g`ri keladi. 
Nishotiy Nishotib nozik va jo`shqin lirik shoirdir lirikasi. Uning lirik 
she`rlari «G`azaliyot va Muxammasoti Nishotib» (bu 1903 yilda Muhammad 
Yusuf 
Chokariy 
tomonidan ko`chirilgan 
puxta nusxa 
bo`lib, 
O`zFA 

---

54 
Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda), «Bayozi mutafarriqa», «Bayozi majmuan 
ash`or» kabi manbalardan o`rin olgan. Nishotiyning: 
Ochganda doli zulfing, etgach shamoli zulfing, 
Qildi hayoli zulfing toroji dinu imon... 
kabi somimiy sevgini tarannum etuvchi g`azallari hayotiyligi va jo`shqinligi 
bilan kitobxonlarni o`ziga maftun etadi. 
Dastlab shuni ta`kidlash lozimki, Nishotiyning ijtimoiy-siyosiy fikr-
munohazalari ko`proq «Husnu Dil» dostonida, ayniqsa uning kirish qismi va 
xotimasida mujassamlashgan bo`lsa, muhabbat mavzui bilan bog`liq his-
to`yg`ulari, ichki kechinmalari ko`proq lirikasida ifodalangan. Lekin, shunga 
qaramay, uning she`rlarida lirik kechinmalar bilan birga, yashagan muhitning 
ayrim illotlarini fosh qiluvchi va qoralovchi ijtimoiy siyosiy fikrlari ham aks etgan. 
Bunday she`rlar yoki misralar Nishotiy lirikasining ijtimoiy-estetik qimmatini 
yanada oshiradi. Misol uchun quyidagi bir parchani ko`zdan kechiraylik: 
Yorab nechuk balodir boshimg`a shomi hijron, 
Ne dardig`a nihoyat, ne mehnatig`a payon. 
Ne sabru ne qarorim, ne hush, ne ixtiyorim, 
Ne yoru ne diyorim, ne jon mango, ne jonon. 
Har kunda boshqa g`avg`o, har tunda o`zga savdo, 
Ne manzilu ne ma`vo, yo`qdur makoni imkon. 
Shoir Navoiy va Fuzuliy g`azallariga bog`lagan muxammaslarida ham 
ko`proq ijtimoiy hayot voqealariga e`tibor beradi. Ayniqsa Navoiyning, 
davronidur-hijronidir», «oftob-oftob» kabi qofiyalar bilan tamamlangan she`rlariga 
va Fuzuliyning «besukun-tale zabun» kabi qofiyalar bilan tugagan g`azaliga 
bog`lagan muxammasida Nishotiyning o`z davriga, o`z muhitiga tanqidiy 
munosabati shikoyat ruhida ifodalagan fikrlar ko`proq uchraydi. Masalan: 
Yo`qdurur davroni dunparvar madorig`a qaror, 
Inqlobe birla oxir bo`yg`usidir xor-zor 
Shoir XVIII asr o`rtalaridagi Xeva xonligi hayotidan olgan taassurotlarini 
lirik kechinmalar shaklida ifodalab, «davroni dunparvar»ni qoralagan va o`sha 
mashaqqatli ayyomdan qoniqmaganini yashirmay yozgan. Nishotiyning Navoiy 
g`azaliga bog`lagan muxammasining quyidagi bandi ham mazmuni jihatidan shu 
ruhdadir: 
Nechun etmay charxi kajraftor alindin dodkim, 
G`am uza g`am etkurur bedod uza bedodkim, 
Nega hasrat o`tig`a kuymay mani noshodkim, 
So`zi ishqimdin savol etdi un oy farodkim, 
Yuz javobim boru yo`q hushrim demakka bir javob. 
Ozarbayjon xalqining mashhur mumtoz shoiri Fuzuliy o`z kechinmalari 
fonida feodal muhitini qoralab, «berahm falak», «beparvo do`st», «qaviy 
dushmon»dan noroziligini, dard ko`pligi va tole zabunligini tasvirlovchi bir 
she`rini shunday boshlagan edi: 
Do`st beparvo, falak berahm, davron besukun, 
Dard cho`x, hamdard yo`q, dushman haviy, tole zabun. 

---

55 
Shoir Nishotiy bu misralarda tasvirlangan holatni o`z muhitida ko`rganday 
bo`ladi va Fuzuliyning shu g`amgin g`azaliga muxammas bog`lab, Xeva xonligida 
kishilarga, «hamdam-oh», hamnafas-afg`on «ekanini, kishilar ruhi-hazin, xotiri 
g`ussalarga to`lib-toshganini ta`kidlabdi, mamlakatda fisq-fujun, azob va o`lim 
rivoj topganidan faryod chekadi: 
Hamrohim-g`am, munisim-dardu rafiqimdur ano, 
Mahramim-mehnat, shafiqim-marg, hamdardim qazo 
Quyidagi parchada shoir o`zini olov ichida qolgan somon parchasiga 
o`xshatadi, aql va donish najot yo`li qolmaganligini, falakning teskariligi va davlat 
ishlari tushgunligini ta`kidlab bunday deydi: 
Vah nechuk aylay gumon o`zni bu holatda hayot, 
Xlk aro pinhonman andoq axtarib topmas mamot, 
O`tda bargi kohdek aqlu xirodag`a yo`q najot, 
elda bargi loladek tamkinu donish besabot, 
Suvda aksi sarvdek ta`siri davlat vojgun. 
Nishotiyning bu misralari XVIII asrning 40-yillaridagi g`oyat og`ir ahvolni 
ko`rsatadi. Biroq shoirning o`sha muhit-sharoitdan norozilik ruhidagi bu fikrlari 
faqat shikoyatligicha qolavergan; g`azab o`tida yongan keng xalq ommasining 
o`tkir noroziligi, qarshiligi mamlakatda jabr-zulm va xarobalikning avj oldirgan 
hukmron doiralarga qarshi kurashni ifodalash darajasiga ko`tarila olmagan. 
Mavjud tarixiy sharoit bilan izohlanadigan fikriy ojizlik natijasida shoir 
xalqni xon va beklarga qarshi kurashga da`vat etish o`rniga: 
Zulm etdi charxi zolim, qildi fuzun malolim, 
Ko`p mushkul o`ldi holim, yorab sen ayla oson- 
deb xudoga yolvardi. Shoir shu fikriy ojizlik natijasida nima qilishini 
bilmay, mayxonada hushdan ketgancha ichib, orom olishni istabdi, «ahli xirad»dan 
ajralmoqchi bo`ladi, «or ila namus»ga nafrat izhor etadi, boshi berk ko`chaga kirib 
qoladi: 
Tuting ey ahli xirad biringiz o`zga maqom, 
Kunji mayxona aro men dog`i aylay orom, 
Qutulib bir yo`la sizdin bo`layin masti mudom. 
Qoching ey or ila nomus, keting ey nang ila nom. 
To bakoy rijtai donish bila payvast bo`lib? 
Qo`ying ahbobki loyaqil o`lay, mast bo`lay. 
Bu-shoirning og`ir fojiasi edi. Nishotiyning turmush voqealariga faol 
qatnashmaganligi, hayotni yaxshilashning haqiqiy yo`llarini anglamaganligi, 
hukmron doiralarni fosh qilishda etarli darajada dadillik ko`rsata olmaganligi, 
tinchlik va osoyishtalik uchun kurash yo`lini topolmaganligi shunga olib keldiki, 
uning ayrim she`rlarida qayta-qayta sherlatilib, siyqasi chiqib ketgan shakllar, 
tashbehlar, ifodalar takrorlandi va shoir o`z qayg`ularini, g`am-g`ussalarini, 
shayxlar, zohidlar va voqealar qaratilgan fikrlarini ifodalashda ham ko`pincha 
an`anaviy tashbehlar va usullarni qayta-qayta qo`lladi. Chunonchi, shoirning: 
Do`stlar pand bu kim, jom ila may no`sh qiling, 
O`zni bilmasdek ichib, shomu sahar jo`sh qiling, 
Zuhdu taqvo bila toatni faromo`sh qiling, 

---

56 
Beribon jami labolab meni madhush qiling- 
Kabi misralari bunga misol bo`la oladi. 
Ammo Nishotiy lirikasi an`anaviy obraz va badiiy vositalar doirasida qolib 
ketmaydi. Shoirning bir qator she`rlarida zamonasining sog`lom nidosi, feodal-
klerikal muhitdan nolish barakalla eshitiladi. Shoir o`z davridagi aqlu donish 
aqllarini musibatli hayotidan iztirob chekib: 
Aqlu binish bila to boshdin oyoq zor o`ldilo, 
Sabr zindonida donishg`a giriftor o`ldum, 
Barchadan zor Nishotiy kibi bezor o`ldim... 
kabi alamli misralar bitadi. 
Shoirning ishqiy-intim she`rlarida ham bunday ziddiyatlarni ko`rish 
mumkin. Shuni alohida uqtirish lozimki, shoir qaerda konkret hayotga yaqinlashib, 
ko`z oldida gavdalangan oshiq-ma`shuqlar haqida, jonli odamlar to`g`risida qalam 
tebratsa, o`sha o`rindagi jozibadorligi va haroratligi bilan ajralib turadi. 
Chunonchi, uning: 
Har bir kunim edi oy, har oyim erdi bir yil, 
Ul zulfu yuzni ko`proq xush bo`ldi mohu solim, 
Dedimki: shomi hijron to`y erdi ham qorong`u, 
Dediki: ko`zing oydin topding bu tun visolim- 
kabi baytlari hayotiyligi, haqqoniyatligi bilan maroqlidir. Shoir boshqa bir 
she`rida oshiq va ma`shuqa o`rtasidagi ayriliqning g`am-g`ussasini ifoda etish 
fonida o`zi yashagan davrining g`urbat va alamlarini tasvirlaydi: 
Qayda ul bedilg`a oyo sabru oromu ishkeb, 
Azm etib g`urbatg`a ul qolsa vatan ichra habib. 
Nishotiy yor haqidagi ba`zi she`rlarini real taassurotlar asosida yozmagan, 
shuning uchun bu she`rlarida mavhum manzara va lavhalar, ta`sirsiz, kuchsiz 
mubolag`alar, sun`iy tashbehlar uchraydi. Bunday she`rlar yoki baytlarda qosh 
kamonga, kiprik o`qqa, zulf kajdum (chayon)ga yoki ilonga, qad-qomat sarv 
daraxtiga yoki niholga, og`iz pistaga, xol qora zog`ga, bel qilga o`xshatiladi, oshiq 
va ma`shuqlarning xulq-odatlari, bir-birlariga munosabatlari, oilaviy hayotdagi, 
muhabbatlaridagi samimiyliklari real tarzda aks ettirilmaydi. 
Shoirning ayrim she`r va baytlaridagi bunday nuqsonlarga qarab, uning 
she`rlaridagi iste`dodini kamsitish noto`g`ri bo`lur edi. Chunki Nishotiy hayotiy va 
ijodiy tajribaga ega bo`lgan borgan sari g`oyaviy-badiiy kamolatga etib, bunday 
nuqsonlardan qutulib boradi. 
Nishotiy she`rlarining anchagina qismi Navoiy g`azallariga bog`langan 
muxammaslardan iborat. Shoir Navoiyni «aql-donishda» g`urron kalang» deb 
ta`riflagan va uning g`azallariga 15 dan ortiq muxammas bog`lagan. Bu 
muxammaslarning ba`zilari Navoiy misralariga g`oyaviy-badiiy jihatdan mos 
kelmaydi. 
Lekin, bunday kamchiliklardan qat`iy nazar, Nishotiy lirikasi XVIII asrdagi 
poeziyasining go`zal namunasidir.