«O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni

«Nay va Shamshod» 
Shu to`yda Shamshod daraxtining savlat bilan gardoyib turishini ko`rgan Nay 
gapga aralashib: Sen havoyi, xudbin va mag`rursan. Oyoqlaring loy ichida 
bo`lsa ham, ammo dimog`ing ko`kka ko`tarilgan. Bahor kela bersa, g`ururlanib, 
yanada balandroq ko`tarilasan. Ammo shuni ham bilib qo`yki, xazon eli bir kun 
seni xarob qilib qo`yadi,-deydi: 
Otingni Shamshod etibon shohsan, 
Noxli barumandi erga band... 
Asling erur bandi baloyu havo, 
Sen kibi yo`q dahr aro bir xudnamo. 
Loy arodur band oyog`ing sening, 
Baski etar ko`kka dimog`ing sening. 
Faxri bahor ila ko`p o`lma baland. 
Bodi xazon qilg`usi bir kun najand. 
Shundan keyin Nai o`z shakli va sifatlari haqida gapirib, bunday deydi:
Manman o`shal tutish shakkar nosib, 

---

66 
Bardam erur nola chog`i andalib, 
Mehr kibi ich bila tashim yorug`, 
Charx kibi ko`z bila kunglum ochuq 
Dudi damim she`lardir ul bod emas, 
Pesha mango behuda fard emas. 
Shamshod esa uni «ikki boshli o`lik ilon»ga o`xshatadi va o`z soyasini 
maqtab, undan shohu gado bahramand bo`lishini aytadi: 
Etsang haqiqatda o`zingga nazar, 
Zoting erur murdai mori dusar, 
Soya mango o`yla saodat ishor, 
Qo`ysa humo bo`lg`usidir tojdor. 
Manman o`shal sohibi bargu navo, 
Mandin olur bahrani shohu gado 
Demak, Nishotiy Nay va Shamshidning foydali tamonlarini qayd etib, 
ularning maqtanchoqliklarini qoramaydi va bir-birini pisand qilmaslik jamiyatda 
yomon ish ekanligini uqtirib o`tadi. Shoir, birovlarni nazar-pisand qilmay 
dimog`ini ko`tarib yuruvchilar bir kun xazon eli bilan yaksan bo`lurlar, deb 
«qissadan hissa» chiqaradi. Shoir ichki dunyosi ham, tashqi ko`rinishi ham, «mehr 
kibi» (quyosh kabi) yorug` kishilarni ulug`laydi. 
«Kosai Chin va Nargis» G`amzaning «Ravzai jannat obod»idagi suhbatda 
Kosa bilan Nargis munozarasi beriladi. Suhbatda qo`ldan-qo`lga o`tib yurgan 
Kosaning ko`zi hech kimni pisand qilmay gerdayib o`tirgan Nargisga tushadi: 
Kosai Chin. Nargisa soldi nazar, 
Didam ma`qul ila ul bebasar, 
Bori takabburdin edi sargaron, 
Ilmas edi ko`ziga yaxshi-yomon. 
Bu misolda Nishotiy Kosa va Nargis obrazlari orqali jamiyatdagi «Naqshi 
habdin asar»i bo`lmagan nodonlarga kecha-kunduz fikru xayoli «simu zar» 
(kumush, oltin) to`plash bilan band bo`lgan «surat eliga tana qilib, «ma`ni eli»ga 
xayrixlhlik bildiradi. 
«Binafsha va Chang». Gesu to`y qatnashchilarini o`z binafsha-zoriga olib 
chiqadi. Binafsha to`shilgan bu joyda kishilar ham binafsha libosida namoyon 
bo`ldilar. Hamma mast bo`lib, yiqilib qolganida, qora kiyimli, boshini quyi salib 
o`tirgan Binafsha ular o`rtasida shayxga o`xshab ko`rinadi: 
Boshi quyi erdi, libosi qaro, 
Shayx edi bu rasm ila ul el aro. 
Binafshani bu ahvolda ko`rgan Chang unga qarab: 
Fikr sango tibro libosing qaro, 
Xona sango toru palosing qaro. 
Pesha sango bo`ldi siyahkorliq, 
Din yo`lidin ish sango bezorliq. 
Loyiq emas bo`lmog`ing ushshoq aro, 
Vah na dedim bal bu kuhan toq aro- 
deb, o`zini maqtaydi: 
Ko`k mani kim, foyiqi ofoqman, 

---

67 
Sarvari sardaftari ushshoq man. 
Binafsha esa unga javoban: 
Majlis aro sen kibi g`amgin qani? 
Maherili zoting aro tamkin qani? 
Tabiy maqomat ila ko`p urma dam, 
Ko`z sanga ko`r o`ldi dag`i shal qadam, 
Kaj bo`yinu, kal boshu badmo`ysan, 
Egri qulu, ham qodu badxo`y san. 
Ishq suzi birla ko`p etma g`ulo``, 
Loyiq emastur sango bu guftu bu guftugo`... 
Deydi va u ham o`zini maqtashga kirishadi. 
Bil mani attori gulistoni ishq, 
Mendin olur bo`yni gulistona ishq. 
Gulning erur rangi bila bag`ri suv, 
Mandin erur er bila ko`p mushkbo`. 
Bildim ani dahr vafosiq emish, 
Umr degan usru baqosiz emish. 
Oning uchun bo`ldi libosim qaro, 
O`ldumu ham tutdum o`zumga azo. 
Ushbu o`limdurki, muabbad hayot, 
Derlar ani yo`qturur onga mamot. 
Bu so`zlar Changni hozin bir holatga soladi: 
Changi hozin etdi bu ohangni go`sh, 
Boshi quyi soldiyu bo`ldi xalmo`sh. 
Bu misolda ham shoir Binafsha va Chang singari allegorik timsollar orqali 
o`z zamonasining nojo`ya: xatti-harkatlari ustidan kuladi, «Dil yo`lidin ish sango 
bezorliq» kabi misralar bilan mutaastblarning bezoriligini ochib tashlaydi. 
Dostonning tili «Husnu Dil» dostonining tili asosan va badiiy vositalari. 
Mumtoz nasriy nazm uslubi bilan uzviy bog`langandir. «Nahri hayot», «Ayni 
sadoqat chashmasi» kabi ta`birlar Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidagi 
iboralarga, «g`ulg`ula», «valvala» kabi so`zlar esa «Saddi Iskandariy» dostonidagi 
so`zlarga hamohangdir. Chunonchi: 
Chekti kelib na`rom purg`ulg`ula, 
To`ldi falak dashti aro valvala. 
Shuningdek, Nishotiy dostonidagi: 
Har na yomon bor esa ondin yomon, 
Bor edi holim mening ey nuktadan- 
kabi misralarning tuzilishi va lug`aviy tuzilishida Navoiyning «Hayrat-ul-
abror» dostonida shayxlar haqida bitilgan: 
Bu el erur barcha yomondin yomon, 
Har ne yo`q, ondin yomon, ondin yomon- 
baytlarining ta`siri yaqqol ko`rinadi. 
Nishotiy leksikonida Fuzuliy she`riyatining barakali ta`sirini ham ko`rish 
mumkin. Chunonchi dostonda tushum kelishigi qo`shimchasi (-ni)-i shaklida 

---

68 
(Kelturung Aqli dedi kishvarsiton), qaratqich kelishigi qo`shimchasi (-ning)-ing 
shaklida (Qomating og`ushig`a qildi nigoh) qo`llanilgan. 
Dostonning tilida Xorazm shevasiga xls elementlar bor:
Xush dedimu amrig`a qildim shuru`, 
So`z qopusi sorig`a ettim rujo``... 
Shuningdek, dostonda Buxoro shevasiga xos va iboralar ham tez-tez uchrab 
turadi. (bu-dostonning Buxoroda yozilganidan bo`lsa kerak). Masalan, feodal 
o`tmishda yomon xulqli kishilarga, zolim hukmdorlarga o`lim tilanar ekan, 
ularning kiyimi, savlati yurish-turishga kinoya qilib, «margi nov muborak» (yangi 
o`lim muborak) deyilar ekan. Shaxriyori Ishqning elchisi G`ampahlavon 
Aqlshohning oldiga borib, u bilan so`zlashganida gap orasida shu tojikcha 
qochirimni qistirib o`tadi: 
Shohg`a duo der chog`i eltib garav, 
Dedi: «Muborak sango bu margi nav». 
Doston mumtoz epik nazmining masnaviy shaklida, aruzning «Havshri 
musaddasi mahbuni mahzuf» bahrida yaratilgan bo`lib, 7092 bayt (15584 
misra)dan iborat. Ayrim boblardagi tavsiflar esa qofiyalangan musajja`i Sharq 
nasri uslubida yozilgan. Masalan, Himmati sipohdor, sabri falok iqtidor, g`ayrati 
salor... Diyori Saksorga... Fuodi giriftorga» bordilar...-«Husni dilnavoz, 
Vafobonum Sohib e`zoz va Nozi Tannovoz, G`amzai g`ammoz, Gesui fusunsoz va 
Mahliqon oinapardoz va Mahtakallumi sehrparvoz va Mehrbonui boso`zu gudoz, 
Qamatsardori balandparvoz, Sarvi Sarafroz, ya`ni Fuodi sohibniyoz...» xizmatga 
tayyor edilar. 
Nishotiy she`riy satrlarning mumkin qadar soddi, ma`noli, ravon va obrazli 
bo`lishi uchun harakat qilgan; asarning estetik ta`sir kuchini oshirish maqsadida 
xilma-xil badiiy usullarni ishga solgan. Dostondagi bayt va misralarda o`xshatish 
istiora, kinoya, mubolag`a, sifatlash, majoz, qarama-qarshi ho`yish kabi usullarni 
juda ko`p uchratish mumkin. Bu badiiy usullar vohiy manzaralarni yorqin 
ifodalashiga yordam beradi. Masalan, Nazarning suvsiz sahroda kezib holdan 
toshish quruqlikka tashlangan baliq talvasasiga o`xshatilib mubolag`a bilan 
quyidagicha bo`rttirilgan: 
Tolpinibon o`ylaki suvsiz baliq, 
Jon yo`q edi anga bugun tongloliq. 
Ishqning lashkari bilan Aqlning Novkorlari o`rtasidagi jang tasvirida: «Sher 
ham bu talashlardan qo`rqib, hatto qornidagi bolasini tashlab yubordi», deb 
mubolag`a qilingan. 
Bo`ldi ayon turfa hatali kabir, 
Qo`rqusidin tashladi hamlini sher. 
Tubandagi misralar It bilan Ohu, zog` bilan Bulbul, Shohd bilan Og`u 
kabilarni qarama-qarshi qo`yish (tazod) yo`li bilan bitilgan bo`lib, ular Fuod bilan 
Foruqa o`rtasidagi voqeani yoritishga qaratilgandir: 
It bilan Ohu bo`libon hamnafas, 
Zog` bila Bulbulg`a bir o`ldi qafas. 
Shahd ila Og`u topibon imtizoj, 
Ishq ila ishrotg`a bor erdi rivoj. 

---

69 
Inkor ma`nosini ta`kidlovchi na bog`lovchisi bir necha marta qaytarilgan 
satrlarda takror usuli qo`llangan: 
Onda na zovu, nu hozuru na nur... 
Onda na ilmu, na amal, na yaqin. 
Quyidagi misralarda birin-ketin fikrni kuchaytiruvchi sifatlashlar beriladi: 
Oti aning Vahmi balojo` edi, 
Bad dilu baddin edi, badgo` edi. 
Dostonda xalq ertaklariga xos bo`lgan muqaddima ham ko`zga tashlanadi. 
Bor edi Yunonda birov podsho, 
Erdi jahon shohi anga xokiroh. 
Dostonda xalqning hikmatli so`zlari va iboralarini keng qo`llash-asar tilini 
ommabop qilishga intilish sezilib turadiki, bu maqtovga loyiqdir. 
Chunonchi, Fudoning mast bo`lib, Foruqaning damiga tushganligini 
anglatish uchun, mast parishonxotir bo`lsa, «sitam ko`radi» aforizmi ayniqsa 
o`rinli ishlatilgan: 
Vahki na xush dedi o`lum mo`htaram, 
Mast parishon esa ko`rgay sitam. 
Shuningdek, dostonda, Osh egasi bilan totli» maqoli Fuod tilidan 
quyidagicha ifodalangan: 
Lek demish kimsaki diqqatlidir, 
Osh egasi birla esa totlidir 
«Avval o`yla, keyin so`yla» maqoli: 
Xar kishining bor esa gar aqli tuz, 
Avval anga ko`z keragu so`ngra so`z- 
baytiga mohirlik bilan singdirilgandir. Shuningdek tojikcha «Chrh kandaro 
choh dar pesh» maqoli yoki shu mazmundagi o`zbekcha «Kim birovga quduq 
qazisa, o`zi tushadi» hikmatli so`zi. Nishotiy misralariga badiiy soddalik baxsh 
etadi: 
Ushbu masal bordurur el ichra fosh, 
Zohiru ravshan erur andoq quyosh; 
«Kimki qozor oqibat ul tushg`usi, 
Kimki yoqar oxir o`shul pishg`usi». 
Shoir xalq maqollarining ustalik bilan o`rinli ishlatish natijasida o`zi ham 
maqol shaklidagi misralar bitish-maqollar yaratish darajasiga ko`tariladi: 
Chunonchi: To`yu azo xushturur ahbob ila, 
Shodiyu g`am ham yana atrob ila 
Yoki: 
Ishki o`tar anga pushaymon na sud, 
Qush ki tutildi anga afg`on na sud. 
«Husnu Dil» dostonining tilidagina emas, balki g`oyaviy mazmuni va badiiy 
shaklida ham Navoiy ijodiyotining ta`siri sezilib turadi. Navoiy: 
Jahon kim zohir aylar nalayu bog`, 
Erur ul bog` zindon, lolasi dog`- kabi misralari bilan o`z zamonasiga 
tanqidiy qarashini ifodalagan bo`lsa, Nishotiy ham bu mazmunni o`z muhitiga 
totbiq etib: 

---

70 
Yorab o`zing lutf oson mongo 
Aylaki, bog` uldi chu zindon mango- 
deb yozgan edi. 
Navoiy o`zining «Farhod va Shirin» dostonidagi: 
Diloromu Dilorayu, Diloso, 
Gulandamu Sumanbo`yu Sumanso, 
Parichehru Parizodu Parivash 
Paripaykar ziho o`n ismi dilkash- 
kabi misralarda shirinning suhbatdoshlaridan o`kta olima qiz nomini eslatib 
o`tganidek, Nishotiy ham Husning atrofini o`ragan qizlar nomini quyidagi 
misralarda birin-ketin tasvirlab beradi: 
Barcha dilorom edi anda tamom, 
Har biriga nom edi bir ehtirom. 
G`amzavu Ishva dag`i Lnu Ado, 
Sheva Karashma dag`i Mehru Vafo, 
Yana biri Nozi fusunsoz edi, 
Biri ani Sarvi sarafroz edi. 
Dostonning qofiyalanishida ham so`z san`atining xilma-xil namunalarini 
uchratish mumkin. Ko`p o`rinlarda bir so`z bir necha ma`noda qo`llaniladi. 
Chunonchi, tuyuqchi eslatuvchi: 
Yuz uza churuk yog`och erdi burun, 
Har era borsa, boribon ul burun-amonlik qofiyali baytning birinchi 
misrasidagi «burun» odam organlaridan biri, ikkinchi misrasidagi «burun» esa 
ilgari, oldin ma`nolarida qo`llanilgan. 
Umuman «Husnu Dil» dostoni muallifi Navoiy va Fuzuliyning badiiy tilidan 
fayz va zavq olish bilan birga, o`zbek va tojik tilidagi xalqchi ibora va ifodalardan, 
hatto, mahalliy sheva unsurlaridan ham bahramand bo`lib, o`z asarini sodda til va 
ravon uslubda yaratish uchun katta ijodiy mehnat qilgan.