O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Shunisi qiziqki, Shayx Ahmad ruboiyning ham, tuyuqning ham vaz- ni haqida biron so‘z aytmaydi. Faqat qofyalanish tizimini mazkur janr- ning asosiy belgisi qilib oladilar.
Shayx Ahmad tuyuqni “Turk shoirlarining ixtiroidur, muni turklar tuyuq derlar”, deb o‘z davridagi mavjud nazariy tushunchani tasdiqlab o‘tadi. Navoiy esa tuyuqqa quyidagicha ta’rif bergan edi: “...ikki baytqa muqarrardur va sa’y qilurlarkim, tajnis aytilg‘ay va ul vazn ramali mu- saddasi maqsurdur, mundog‘kim:
Yo rab, ul shahdu shakar yo lab mudur?
Yo magar shahdu shakar yolabmuudur?
Foilotunfoilotunfoilon (MAT. 16-tom, 91-b.)

3. 
   ShayS Ahmah qofiya haqida. idki nchi bobni “Ikkincki Icnda qofiya va radifning .avoidin bayon qilur (ikkinchi ilmda .ofi'a va radif qoidalkri bayon qilinadi)” deb nomlaydi. Shayx Ahmad ulqmolqr vq fuzalolar orasidan khli tk’b (shoiriar va san’at ahllari) .ofi'a ilmim bilmaklari mudimligini uqtiradi. Shayx Ahmad “sde’ming asli qofiya va qofiyasiz sde’r mumkin ermas” (61-b.), deb qat’iy hukm chiqaradi. Shuningdek, u harora degan she’r ham borki, bu nav she’rda qofiya bo‘imas, deb aytadi. Shu o‘rinda Shayx Ahmad baytni chodirga, qofi- yani ustunga o‘xshatadi. Chodir ustunsiz bo‘lmaganiday, qofiyasiz ham she’r “o'lmaydi.
   

Olimning fikricha, raviy - qofiyaning asosi. Ammo qofiyaning bosd- qa elementlari ham takrorlanishi lozim. Masalan, u Mavlono Haydaming
Xoja so‘zini qilibon e’timod,
Kesti ajuz o‘z nimasidin umid, -
baytida ridf takrori kerak (75-b.), deb aytadi. Bu baytning e’timod va umid qofiyadosh so‘zlarida undosh raviy d dan oldingi о va i unlilari o‘rinli qoillanmaganini ta’kidlaydi. Raviy bilan ta’sis orasida keladigan daxilning takrorlanishi shart emasligini ham misollar orqali aytib o‘tadi. Masalan, olam va Odam qofiyadosh so'zlaridagi о ta’sis, I va d daxil, m raviydir.
Xullas, Shayx Ahmad qofiya ilmini sodda, tushunarli yo‘sinda ba- yon etadi, qofiya elementlarini arab harflari vositasida (biz kirill yoki lotin alifbosidagi harflarga. tayanib fikr yuritganimiz singari) tahlil etadi.

4. 
   Shayx Ahmad badiiy say ’aUar haqida. Uahinchi bobni “Uc- hinchi fanda so‘zning baUoe’in va sano’ein zikr etar (Ucdincdi ilm- Ua so‘zning badiiy usul va yo‘sinlari va (badiiy) san’atlar zikr etiladi)” deb nomlaydi. Bobga kirisOda Shayx Ahmad qisqa debocda qilib, har “ir sdehiy san’atga turkiy so‘zlardan misol keltirganini, oldin o‘tgan sdoirlaming ara“cda va forscda sdehlaridan va nasriSan namunalar, sOuningUek, Qur’oni Karimdan va Rasul alaydissalom OaUislariUan mi- sollar keltirganini bayon qiladi. Ma’lum “oMadiki, Shayx Ahmad badiiy san’atlami tadqiq etisOda manbalami ko‘p jalb qilgan.