Navoiy tuyuqlari sharhi Tuyuq

Navoiy tuyuqlari sharhi

Tuyuq (turk. “his qilmoq”, “tuymoq”) – to‘rt misradan iborat mustaqil she'r shakli bo‘lib, faqat turkiy xalqlar she'riyatida qo‘llanilgan. Tuyuq asosan ruboiy singari qofiyalanadi, lekin ba'zan ba, da tarzida ham qofiyalanishi mumkin. Ruboiydan farqli o‘laroq tuyuqda qofiyaning o‘rnida asosan tajnis (shakldosh so‘zlar) qo‘llaniladi. Alisher Navoiy “Mezon ul-avzon” asarida mazkur janrning xususiyatlari haqida shunday yozadi: “...Birisi “tuyug‘”durkim, ikki baytqa muqarrardur va sa'y qilurlarkim, tajnis aytilg‘ay va ul vazn ramali musaddasi maqsurdur, mundoqkim (tuyug‘):
Yo rab, ul shahdu shakar yo lab murur?

Yo magar shahdu shakar yolabmurur?

Foilotun foilotun foilon

Jonima payvasta novak otqoli,

G‘amza o‘qin qoshig‘a yolabmudur?

Foilotun foilotun foilon”

Bu o‘rinda Alisher Navoiy tuyuqning uch jihatiga: ikki baytli bo‘lishi, tajnisga asoslanishi va maxsus vaznda – ramali musaddasi maqsur (mahzuf)da yozilishiga diqqat qaratyapti. Bobur “Muxtasar”da tuyuqning nav'lari haqida gapirib, tajnissiz tuyuq ham mavjud bo‘lishini aytadi.

Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotida jami 13 tuyuq mavjud bo‘lib, 11 tasi aa ba, 2 tasi ba da tarzida qofiyalangan. Barcha tuyuqlar “Badoye’ ul-vasat” devoniga kiritilgan.

Turkiy adabiyotdagi dastlabki tuyuq Lutfiy devonida uchraydi, lekin N.Mallaevning yozishicha, turkiy adabiyotda tuyuqning ilk namunalari Burhoniddin Sivosiy tomonidan yaratilgan.