O’zbek adabiyoti tarixi 2-kurs

1.Geneologik afsonalar. Bularda urug’–qabila, xalq va elatlarning kelib chiqishi va nomlanishi haqida hikoya qilinadi: «Laqay», «Do’rmon», «Qirg’iz» urug’larining kelib chiqishi haqidagi afsonalar shular jumlasiga kiradi.
2. Tarixiy voqea va tarixiy shaxslar haqidagi afsonalar. Ularda o’tmishda yashab o’tgan donno kishilarning sarguzashtlari, mo’’jizakor ishlari, ajdodlarimizning bunyodkorlik faoliyati, shahar va qo’rg’onlarning barpo etilishi haqida hikoya qilinadi. Bunga Buxoro Arki, Xiva qal’asi, Minorai Kalon qurilishi haqidagi afsonalar misol bo’la oladi.
3. Kasb-hunarlar haqidagi afsonalar. Bularda u yoki bu kasb-hunarning kelib chiqishi, ularning piri haqida hikoya qilinadi. Aytaylik, bo’yoqchilik kasbining kelib chiqishi Hazrati Ayyub, temirchilik kasbining kelib chiqishi Dovud payg’ambar nomi bilan bog’lab talqin qilingan afsonalar shu siraga kiradi.
Xullas, afsonalarda epik ruh hukmronlik qiladi. Ular axborot berish vazifasi bilan bir qatorda estetik vazifani ham ado etadi.
Afsonalar hayotiy voqealarni xayoliy uydirmalar vositasida aks ettirishi,tarkibida mifologik obrazlar va tushunchalarni saqlab qolganligi, tasvirda fantastikaning hal qiluvchi rol o’ynashi jihatidan rivoyatlardan farq qiladi. Rivoyatlar esa hayotiy voqealarni hayotiy uydirmalar vositasidagina aks ettiradi va u yoki bu voqea haqidagi ma’lumotni tasdiqlash vazifasini bajaradi.
Ma’lumki, o’rta maktab darsliklarida «To’maris» va «Shiroq» asarlari, odatda afsona namunasi sifatida o’rgatiladi. Holbuki ular rivoyat janriga mansub asarlardir. Negaki, ularni tasdiqlovchi aniq tarixiy dalillar mavjud. Bu asarlarning qisqacha mazmuni Gerodot va Polien kabi Yunon tarixchilarining asarlarida bizgacha etkazib berilgan va ularda To’maris bilan Shiroqning yashab o’tgan tarixiy shaxs ekanligi e’tirof etilgan.
O’zbek xalq afsonalari eng qadimgi davrlarda yaratilgan manbalarga ham kiritilgan. Jumladan, Beruniyning «O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar» asaridagi «Kayumars» afsonasi, Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asaridagi Siyovush afsonasi M.Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobidagi «Oltin qon» afsonasi shular jumlasidandir. Umuman, turli tarixiy asarlar, diniy kitob va yodnomalarda juda ko’p afsonalar bizgacha etib kelgan. Afsonalarni yozib olish va ommalashtirish, asosan, XIX asrning oxirlaridan boshlangan. O’sha davr vaqtli matbuoti bu sohada fidoyilik ko’rsatgan.
XX asrning 30- yillarida afsonalarni yozib olib, ommalashtirishga nisbatan ilmiy e’tibor kuchaytirildi. Hozirgacha «Asotirlarva rivoyatlar (M.Murodov, M.Shayxova), «Ipak yo’li afsonalari» (M.Jo’raev), «Bobolardan qolgan naqllar» (M.Jo’raev, U.Sattorov), «Buxoro afsonalari» ( M.Jo’raev. R.Saidova) kabi to’plamlarda afsonalarning ko’plab namunalari e’lon qilindi.
O’zbek xalq afsonalarini ilmiy tadqiq etishda K.Imomov, U.Jumanazarov, S.Ro’zimboev, M.Jo’raev kabi olimlarning xizmatlarini alohida e’tirof etish mumkin.