O'z betinshe jumisi Tema

Ekologiyaliq Mashqalalar ham Olardi Sheshiw Ilajlari.
Sovet imperiyasinin tabiyat nizamlarina ham ekologiya sharayatlarina biyparwaliq penen qaraganliginin natiyjesinde dunyadagi en ulken apatshiliqlardin biri bolgan Aral mashqalasi kelip shiqti. Jer juzindegi en tuyiq, suwi taza, baligi xaliqqa irisqi bolgan Aral tenizi bugin qurip joq boliw aldinda tur. Sovet hukimeti Aral tenizine quyip turgan Amiwdarya ham Sirdaryanin suwinan tenizdin payin bolip bermedi.
Awil xojaliginda egislik jer maydanlarinin sapasi buzila basladi. Aral tenizinin aynalasindagi kollerdin, qoltiqlardin suwinin azayiwina ham quriwina baylanisli 2,5 million gektar jerler duzli ham kebirli sholistanliqqa aylandi. Natiyjede teniz ultaninan hawaga koteriletugin jilina 75 million tonnadan aslam duzdi shanlar tek Qaraqalpaqstandi emes, putkil Orta Aziya ham Qazaqstannin egislik jerlerin kebirlikke aylandirip, ekologiyaliq sistemanin buziliwina alip keldi.
1985-jili baslangan jariyaliq siyasati natiyjesinde Aral mashqalasi putkil SSSRga ham sirt mamleketlerge jariya boldi. Jamiyetshikiktin Aral mashqalasin sheshiw boyinsha talaplari tiykarinda Kenes hakimiyati eki qarar shigariwga majbur boldi.
Birinshisi, 1986-jildin 17-martinda KPSS Orayliq Komiteti menen SSSR Ministrler Kenesinin Nomeri 340-qarari shiqti. Bunin maqseti xaliqti dusshi ishimlik suw menen tamiyinlewden ibarat bolip, soninan Tuyemoyinnan Taxtakopir, Qoniratqa deyin magistral suw otkizgish quriw isleri baslandi.
Ekinshisi, Nomeri 110-qarar 1980-jili 19-sentyabrde shiqti, onin da maqseti Aral boylarindagi ekologiyaliq, sanitariyaliq jagdaydi jaqsilawdan ibarat boldi. Usi qarar boyinsha regionda tabiyattan paydalaniwdin ekologiyaliq jagdayi boyinsha kompleksli ilim-izertlew jumislarin jurgiziw ham usi maseleler boyinsha kompleksli ilim-izertlew jumislarin jurgiziw ham usi maseleler boyinsha Orta Aziya Respublikalari menen Qazaqstandagi ilim-izertlew jumislarin baylanistiriw ushin Nokis qalasinda SSSR Ilimler Akademiyasinin ekologiya mashqalalari boyinsha bolimi duzildi.
1992-jili avgust ayinda Nokis qalasinda Aral mashqalasina arnalgan Xaliq araliq ilimiy konferentsiya boldi. Bul konferenciyanin sheshi tiykarinda 1992-jili 2-sentyabrde Ozbekstan Respublikasi Ministrler Kabineti «Qaraqalpaqstandagi tabiyiy apatshiliq aqibetlerinen qutiliw ham sotsialliq-ekologiyaliq mashqalalardi sheshiwdi tezletiw ilajlari haqqinda» qarar qabil etti. Qararda korsetilgen ilajlardin kobisi orinlandi. Awillardi elektrlestiriw maselesi sheshildi. Tuyemoyin suw otkizgish magistrali arqali qala ham awillarga taza ishimlik suwi alip barildi.
Aral mashqalasi boyinsha Xaliq araliq Kenestin birinshi maselesi 1993-jil iyulde Tashkent qalasinda boldi. Onda Aral mashqalasin aymaqtin sotsial-ekonomikaliq rawajlaniwin esapqa ala otirip sheshiw boyinsha bas bagdarlama maqullandi.
Aral boyinsha Xaliq araliq Kenestin ekinshi majilisi 1994-jil 14-yanvarda Nokis qalasinda bolip otti. Onda «Aral basseyninde ekologiyaliq jagdaydi jaqsilaw boyinsha aniq hareket etiw bagdarlamasi» qabil etildi.
Natiyjede bagdarlamadagi ilajlardi iske asiriw ushin Orta Aziya mamleketleri ham sirt el donorlari jardemi menen 2688 mln AQSH dollarina ten qarji investitsiyalar toplandi. Onin bir bolegi Qaraqalpaqstanga da jumsalip atr. Bul bagdarlama jer juzilik Banktin «Aral tenizi basseyninin bagdarlamasi» dep te ataladi.
Aral boyinsha Xaliq araliq Kenesinin ushinshi majilisi 1994-jil 14-iyulde Ashxabad qalasinda, tortinshi majilisi 1995-jil 3-martta Dashxovuz qalasinda bolip, olarda Orayliq Aziya mamleketlerinin basshilari daslepki ushirasiwlardagi qabil etilgen qararlardin orinlaniw barisin talqiladi.
Birinshi Prezidentimiz I.A. Karimov baslamasi boyinsha 1995-jili 18-20-sentyabrde Nokis qalasinda BMSH tarepinen Aral tenizi basseynindegi mamleketlerdin turaqli rawajlaniwina arnalgan Xaliq araliq ilimiy konferenciya sholkemlestiriliwi ogada ulken tariyxiy ahmiyetke iye boldi. Sebebi, onda Nokis deklaraciyasi qabil etilip, putkil jer juzi jamiyetshiligine Aral mashqalasin sheshiwdei aniq ilajlardi korsetip berdi.
1998-jildan baslap Amiwdaryanin quyar jerinde ham Aral tenizinin qurip qalgan ultaninda 6150 min AQSH dollarina barabar, «suw saqlagishlar joybari» ulken ahmiyetke jye boldi. Bul joybardi iske asiriw ushin Aral fondinin Nokis filiali tarepinen Qubla Aral boylarindagi orinlangan jumislar ayqin dalil bola aladi. Jane de «Kok sholistan», «Araldin qurip qalgan ultanin ozlestiriw» ham basqa da joybarlar iske asirilip atir.
1999-jildan baslap Ozbekstan hukimeti Amiwdaryaga agip atirgan kollektor-drenaj suwlarin azaytiw maqsetinde bir qatar ilajlardi amelge asirip atir.
2000-jildin 9-10 sentyabrinde Ozbekstan Respublikasinin birinshi Prezidenti I.A. Karimov BMSHnin sessiyasinda jane de jer juzi xaliqlarinin diqqatin Aral mashqalasin sheshiwge awdardi ham BMSH da Aral mashqalasin sheshiw boyinsha shugillanatugin Komissiya sholkemlestiriw maselesin qoydi.
Bul ilajlardin amelge asiriliwi xalqimizdin sotsial-ekonomikaliq awhalin, asirese, den sawligin jaqsilawga jardemin tiygizedi. Bunday ilajlar songi jillarida dawam etpekte.
2010-jildin Aprel ayinda BMSH Bas sekretari Pan Gi Mun Aral boyi regioninda bolip, Aral boyindagi ekologiyaliq jagday menen jaqinnan tanisti ham Moynaq rayoninda jasawshi xaliq penen ushirasip, Aral mashqalasin sheshiwge komeklesiwge, usi ekologiyaliq apatshiliq aqbetlerin saplastiriwga tayar ekenin bildirdi.
Aral tenizinin quriwinin keri aqibetlerin kemeyttiriw, aymaqta ekologiyaliq jagdaydi tamiyinlew maqsetinde ulken jumislar orinlanbaqta. Qanigelerdin aytiwinsha, 42 jil dawaminda hammesi bolip 400min gektar maydanga seksewil egilgen bolsa, 2018-2019-jillardagi qis-bahar mawsiminde 500min gektarda togaylardi payda etken.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev baslamasi menen BMSH qawenderliginde Aralboyi aymagi ushin kop sheriklik tiykarinda Trast fondi duzildi. Ozbekstan Respublikasj Prezidenti janinda Aralboyi xaliq araliq innovaciya orayi, Aral boyinda innovaciyalardi qollap-quwatlaw jamgarmasi sholkemlestirildi. Tenizdin qurip qalgan tubinde togayzarliqlardi, Amiwdarya deltasinda kishi suw saqlagishlardi qurip atir.