Oybek rashidov

7- Mavzu: Sovet Ittifoqi davrida O‘zbekiston SSRda arxiv ishi  
(1925-1945yy.) 
                                                   Reja: 
1. 1925
–
1941 yillarda O‘zbekiston SSRda arxiv ishining tashkil qilinishi. 
2. Ikkinchi jahon urushi (1941
–
1945) yillarida O‘zbekistonda arxiv ishi. 
1. 1925-1941 yillarda O‘zbekiston SSRda arxiv ishining tashkil qilinishi.
 
O‘rta  Osiyoda  milliy  –  hududiy  chegaralanish  o‘tkazilishi  natijasida  O‘zbekiston 
SSR  va  boshqa  respublikalar  vujudga  kela  boshlagan.  1924-yil  5-dekabrda 
O‘zSSRning  Inqilobiy  Komiteti  O‘zbekiston  SSR  tashkil  topganini  e’lon  qilgan. 
Buning  natijasida  O‘zbekiston  SSRning  o‘z  arxiv  tashkilotlari  vujudga  keldi. 
Mavjud  bo‘lgan    arxiv  hujjatlari  yangi  tuzilgan  respublikalar  o‘rtasida  quyidagi 
tartibda bo‘linadigan bo‘ldi. O‘rta Osiyo  va ittifoq ahamiyatiga ega bo‘lgan arxiv 
jamg‘armalari  O‘rta Osiyo Markaziy arxivda – Toshkentda saqlanadigan bo‘ldi. Har 
bir respublikaga oid arxiv jamg‘armalari shu respublikalarga beriladigan bo‘ldi.  
 
1924-yil  28-dekabrda  maxsus  qaror  bilan  O‘zSSR  MIK  huzurida  O‘zSSR 
arxiv  ishlari  Markaziy  boshqarmasi  tashkil  qilindi.  O‘zbekiston  hududida  tashkil 
bo‘lgan barcha arxivlar, masalan, Farg‘ona, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm 
va  boshqa  viloyatlarda  vujudga  kelgan  arxiv  jamg‘armalari  ham  O‘rta  Osiyo 
markaziy arxivi tuzilmaganligi uchun O‘zbekiston arxiv boshqarmasiga topshirildi. 
Chunki  bu  O‘rta  Osiyo  arxiv  jamg‘armalari  Toshkentda  vujudga  kelgan  edi. 
Shunday  qilib,  O‘zSSR  arxivida  faqat  respublika  tarixiga  oid  hujjatlargina  emas, 
balki butun O‘rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlana boshladi. 
O‘zSSR MIK va XKSning 1925-yil 22-iyul qarori bilan “O‘zSSR arxiv ishlari 
Markaziy  boshqarmasi  to‘g‘risida”gi  nizom  tasdiqlandi.  Bu  nizomga  ko‘ra 
respublikada  Yagona  davlat  arxiv  jamg‘armasi  (YADAJ)  tashkil  qilindi.  Bu 
jamg‘armaga hukumat, savdo, sanoat, kooperativ, kasaba uyushmalari tashkilotlari 
arxivlari, shuningdek, diniy va shaxsiy arxivlar kiritiladi, deb ko‘rsatildi. 
1925
–
1930-yillarda  arxivlarda  ishlaydigan  xodimlar  soni  qisqartirildi. 
Chunki, bu yillarda SSSRda, shuningdek, O‘zSSRda ham industrlashtirish siyosati 
o‘tkazilib,  butun  mablag‘  qat’iy  tejalgan  holda  industrlashtirishga  sarflangan  edi. 

---

60 
 
Shu sababli arxiv boshqarmasida 1924-yildagi 46 nafar xodim o‘rniga 1925
–
1930- 
yillari bor-yo‘g‘i 17 kishi ishladi. Bu hol arxiv tashkilotlari faoliyatiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatdi. Arxiv hujjatlarini tartibga solish ishlari, ulardan foydalanishni tashkil etish 
sur’ati ancha pasaydi. 
Qiyinchiliklarga  qaramay  arxiv  tashkilotlari  xodimlari  hujjatlarni  saqlab 
qolishni  o‘zlarining  muhim  vazifalari  deb  bildilar.  Turkiston,  Buxoro,  Xorazm  
respublikalarining  tugatilishi  munosabati  bilan  bu  respublikalar  davlat  idoralari 
arxiv  materiallarini  qabul  qilish,  ularni  respublika  poytaxti  Samarqandga  tashib 
borish ishlarini amalga oshirdilar. Faqat 1925-yil yanvar oyining o‘zida Markaziy 
arxivga 50 mingga yaqin saqlov birligidagi arxiv materiallari qabul qilindi. 
Arxiv  hujjatlarini  Markaziy  arxivga  yig‘ish  ishlari  keyingi  yillarda  ham 
davom  etdi.  1925
–
1929-yillarda  134  arxiv  jamg‘armasi  qabul  qilindi.  1929-yili 
Markaziy  arxivda  863  arxiv  jamg‘armasi  va  764  ming  hujjat  jamlangani  edi. 
Viloyatlar arxivlarida 924 arxiv jamg‘armasi va 994 ming hujjat saqlanardi. Shuni 
ta’kidlash  kerakki,  arxiv  xodimlari  kam  bo‘lganligi  sababli  davlat  arxivlaridagi 
hujjatlarning yarmidan ko‘pi tartibga solinmagan, bayon qilinmagan edi. Tabiiyki, 
bunday  holda  ulardan  foydalanishning  ham  imkoni  bo‘lmagan.  Shuning  uchun 
davlat  tashkilotlarining  o‘z  arxivlarini  tartibga  solib,  ro‘yxat  tuzib  ularni  davlat 
arxivlariga (Markaziy va viloyat arxivlariga) topshirish talabi qo‘yildi. 
1929-yil may oyida O‘zSSR MIK Prezidumi  O‘zSSR arxiv ishlari Markaziy 
boshqarmasi ma’ruzasini eshitdi. Qabul qilingan qarorda shu uqtirildiki,  Markaziy 
arxiv tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar uning oldiga ilmiy tashkilot sifatida 
qo‘yilgan  talablarga  javob  bermaydi.  Ma’ruzada  Markaziy  arxiv  o‘z  faoliyatiga 
ilmiy-tadqiqot  ishlariga,  hujjatlarni  e’lon  qilishga,  maxsus  hujjatlar  to‘plamlari 
tayyorlashga alohida e’tibor berishi kerak, deb ko‘rsatib o‘tildi. 
1930-yil 9-aprelda O‘zSSR MIK Prezidumi qarori bilan O‘zSSR arxiv ishlari 
boshqarmasi  O‘zSSR  Markaziy  arxiv  boshqarmasi  deb  o‘zgartirildi.  Sovet  davri 
arxivlarining ko‘payib borishi bilan SSSR MIK va XKS qarori bilan 1929-aprelda 
Davlat arxiv jamg‘armasi kelib chiqishi bo‘yicha inqilobgacha va sovet davri arxiv 

---

61 
 
jamg‘armalariga  hamda  ahamiyati  bo‘yicha  markaziy,  mahalliy  arxiv 
jamg‘armalariga bo‘lindi. 
1931-yil  20-mayda  O‘zbekiston  SSR  MIK,  O‘zSSR  Markaziy  arxiv 
boshqarmasi  va  uning  mahalliy  idoralari  to‘g‘risidagi  nizom  haqida  qaror  qabul 
qilindi.  Shu  bilan  birga  O‘zbekiston  SSR  Markaziy  arxiv  boshqarmasi  huzurida 
O‘zSSR Oktyabr inqilobi Markaziy davlat arxivi va O‘zSSR Markaziy tarix arxivi 
tashkil  qilindi.  Farg‘ona  va  Samarqand  shaharlarida  ularning  bo‘limlari  tashkil 
etildi. Shahar va tumanlarda zarur hollarda tuman va shahar davlat arxivlari tashkil 
qilishga qaror qilindi. 
1934-yil iyulda SSSR MIK qarori bilan O‘zbekiston Markaziy Davlat arxiv 
boshqarmasi tarkibida O‘zbekiston harbiy arxivi tashkil qilindi. 1945-yil oxirlarida 
bu arxiv tugatildi va barcha arxiv jamg‘armalari Moskvadagi SSSR Qizil Armiya 
Markaziy davlat arxiviga topshirildi. O‘zSSR tarkibida Qoraqalpog‘iston ASSRning 
tashkil  bo‘lishi  munosabati  bilan  1934-yil  11-martda  Qoraqalpog‘iston  ASSR 
Markaziy arxiv boshqarmasi tuzildi. 
       XX asrning 30-yillarida respublika arxiv tashkilotlari kadrlar bilan ham ancha 
mustahkamlandi.  1929-yili  arxiv  tashkilotlarida  hammasi  bo‘lib  34  ta  xodim 
ishlagan  bo‘lsa,  1941-yilga  kelib  ularning  soni  111  taga  yetdi.  Shuningdek,  arxiv 
xodimlarining  malakasini  oshirishga  ham  e’tibor  berildi.  1932-1941  yillarda 
Moskva  davlat  tarix-arxiv  instituti  qoshidagi  malaka  oshirish  kursiga  18  kishi 
yuborildi.  Toshkentda  Markaziy  arxiv  boshqarmasi  qoshidagi  malaka  oshirish 
kursida  shahar,  tuman,  viloyat  arxivlari  xodimlari  muttasil  malakasini  oshirib 
bordilar. 
         Arxiv xodimlarining asosiy vazifalaridan biri tashkilotlarda hujjatlarni davlat 
arxivlariga qabul qilish, ularni tartibga solish va ilm-fan uchun ulardan foydalanishni 
tashkil qilish edi. 1936 yili respublika arxivlarida 1534 ta arxiv fondlari va 1 mln 
001 ming 680 saqlov birligida hujjatlar saqlanardi. 
       1941 yilga kelib fondlar soni 4116 taga etdi, hujjatlar esa, 1 mln 580 ming 450 
saqlov  birligidan  oshib  ketdi.  Bu  hujjatlarning  yarmidan  ko‘pi  tartibga  solingan 
bo‘lib, ulardan foydalanish mushkul edi. 

---

62 
 
       Arxiv  tashkilotlari  XX  asr  30-yillarida  arxiv  hujjatlaridan  ilmiy  maqsadda 
foydalanishga  alohida  e’tibor  berdilar.  1935-1936-yillarda  200  dan  ortiq  maqola 
matbuotda  e’lon  qilindi.  1932-yili  «O‘rta  Osiyoda  1916-yil  qo‘zg‘oloni»  deb 
nomlangan hujjatlar to‘plami e’lon qilindi. 1933-1934-yillari «Toshkent Sovetining 
1917-yilgi  protokollari»,  «O‘rta  Osiyoda  milliy  davlat  chegaralanishi»  nomli 
hujjatlar  to‘plamlari  tayyorlandi.  Suningdek,  har  yili  arxiv  hujjatlarining 
ko‘rgazmalari tashkil qilinib, namoyish etildi. Markaziy arxiv o‘qish xonasida har 
yili yuzlab olimlar ilmiy ishlari uchun hujjatlardan keng foydalandilar. 
XX  asr    30-yillari  ikkinchi  yarmida  SSSRda  arxivlar  Ichki  ishlar  xalq 
komissarligi tasarrufiga o‘tkazildi. Shu bilan birga arxivlarni “xalq dushmanlarini” 
fosh etishda faol ishtirok etishi boshlandi. 1938-yil aprelda SSSR Oliy Soveti qarori 
asosida  Markaziy  arxiv  boshqarmasining  nomi  SSSR  NKVD  Bosh  arxiv 
boshqarmasi  deb  o‘zgartirildi.  Huddi  shunaqa  o‘zgarishlar  hamma  milliy 
respublikalarda  amalga  oshirildi.    Masalan,  O‘zbekiston  SSR  Oliy  Sovet 
Prezidumining   30-dekabr 1938  yilgi qarori   va  O‘zSSR  NKVD  17-yanvar 1939- 
yilgi  buyrug‘i  bilan  butun  respublika  arxiv  tizimi  1-iyun  1939-yildan  boshlab 
O‘zSSR NKVD tasarrufiga o‘tdi. Bu jarayon o‘z o‘rnida mamlakatda keyinchalik 
ma’muriy-buyruqbozlikning kuchayishiga olib keldi.  
Respublika arxiv tashkilotlarining O‘zSSR NKVD tizimiga muvofiqlashtirish 
keyinchalik ularning mavqeini tushirish va mustaqilligini yo‘qolishi bilan birgalikda 
olib  borildi.  Shuningdek,  1940-yil  21-iyulda  O‘zSSR  XKS  qaroriga  asosan, 
respublika  arxivi  O‘zSSR  NKVD  Arxiv  bo‘limi,  mahalliy  arxiv  boshqarmalari  – 
ichki ishlar organlarining hududiy arxiv bo‘limlari sifatida qayta tashkil qilindi. 
Xorijlik  arxivshunos  olim  A.Burton  XX  asr  30-yillarida  O‘zbekisonda 
qatag‘on qilingan insonlar haqidagi arxiv hujjatlari haqida to‘xtalib quyidagilarni 
keltirib o‘tgan: “2002 yil 31 avgustda tashkil etilgan Qatag‘on qurbonlari memorial 
muzeyi  arxiv  materiallarini  joylashtirilishi,  sovet  davrining  qatag‘onligini 
ko‘rsatuvchi  ko‘rgazma  bo‘ldi.  Toshkent  shahri  markazida  shahidlar  yodgorligi 
majmuiga  qo‘shimcha  tarzda  qurilgan  muzeyni  prezident  I.  Karimovning  rasmiy 
tashrifi ochib berdi. I. Karimov XIX asrning o‘rtalaridan beri to‘plangan Rossiya va 

---

63 
 
sovet  hukmronligidagi  ko‘rgazma  ashyolarini  ko‘zdan  kechirdi.  Markaziy 
Osiyodagi  ko‘plab  qo‘zg‘olonlarning  chor  hukumati  tomonidan  bostirilishi  arxiv 
hujjatlari  hamda  rasmlarda  yorqin  aks  ettirilgan.  1930-yillarda  yuz  minglab  O‘rta 
Osiyoliklarning  o‘limiga  sabab  bo‘lgan  Stalin  ta’qiblari  asosan  hujjatlarda 
ifodalangan. Davlat Xavfsizligi Komitetining arxividan olingan diagramalar quloq 
qilingan  o‘zbek  dehqonlaridan  olinggan  ot  ulov  va  boshqa  buyumlarning  sonini 
batafsil  aks  ettiradi.  1930-yillar  oxiridagi  “tozalashlar”  (chistka)  davridagi  xibsga 
olingan  oila  a’zolarining  zid  hukmiga  noroziliklari,    ijro  farmonlari  imzolangan 
tilxatlar ko‘rgazmaning yana bir qismi hisoblanadi. Mustaqillikka o‘tishni ko‘rsatish 
uchun  olib  borilgan  say-harakatlarga  soxta  qamoqxonada  tinka  madori  qurigan 
o‘zbek  yigitini  so‘roq  qilayotgan  rus  ofitserining  maketlari  ham  ko‘rgazmaga 
kiritilgan.  Ko‘rgazmani  ko‘zdan  kechirib  chiqqan  I.  Karimov  so‘zga  chiqdi: 
“Mustamlaka siyosati xo‘rlik va azob uqubat olib keldi. Bizning xo‘rligimiz ko‘plab 
yillar  davomida  og‘ir  qiyinchiliklarni  boshidan  kechirdi.  Xalqimiz  o‘z  millati 
tarixini  hurmat  qilib  kelgan.  Bu  davrda  xalqimizning  minglab  aybsiz  o‘g‘lonlari 
qurbon  bo‘ldilar.  Bu  esa  xalq  o‘zligini  tan  olishdagi  asosiy  sabablardan  biridir” 
(Antonina  Burton.Archive  Stories.(facts,  fictions  and  the  writing  of    history).  –  
London.2005.– P.47.).
 
1999-yil 2-martdagi O‘zbekiston Respulikasi prezidenti qaroriga asosan tashkil 
etilgan “shahidlar yodgorligi majmuasi” va uning Islom Karimov tomonidan qo‘llab 
quvvatlanishi  nafaqat  mahalliy  balki  g‘arblik  kuzatuvchilarni  ham  hayratga  soldi. 
Mustaqillikkacha bo‘lgan bir necha yil mobaynida o‘zbek qaxramonlarida Rossiya 
afsonalariga  (cho‘pchaklari)  nisbatan  shubha  paydo  bo‘ldi.  I.  Karimov 
Kommunistik  Partiya  a’zosidan  1986-yilda  O‘zbekiston  Sovet      Sotsialistik 
Respublikasining  1-sekretari  lavozimiga  ko‘tarildi.  1991-yil  avgust  oyida  Sovet 
Ittifoqi  qulagandan  so‘ng  mustaqillikni  e’lon  qilgan  liderlardan  hisoblandi  va 
Kommunistik partiyani Xalq Demokratik partiyasi deya qayta nomlab, millatparvar 
siyosatida hokimiyatni boshqarishni davom etdi. Shunga qaramasdan 1993-yilda u 
oldingi tuzumni ozgina bo‘lsada eslab shunday degan edi: “Sovet tarixining yetmish 
to‘rt  yili  izsiz  yo‘q  bo‘lib  ketdi  deyuvchilar  xato  qiladilar.  Bu  vaqt  davomida 

---

64 
 
qadriyatlar  shakllandi”(Antonina  Burton.  Archive  Stories.(facts,  fictions  and  the 
writing of  history). –  London.2005.-P.47).