Oybek rashidov

2. Ikkinchi jahon urushi (1941-1945) yillarida O‘zbekistonda arxiv ishi. 
1941-yili  yozidan  boshlab  SSSR  qatorida  O‘zbekiston  SSR  ham  ikkinchi  jahon 
urushi  girdobiga  tortildi.  Urush  tufayli  O‘zbekistonga  frontga  yaqin  hududlardan 
zavod-fabrikalar  bilan  bir  qatorda  oliy  o‘quv  yurtlari  ham  evakuatsiya  qilindi. 
Ikkinchi  jahon  urushi  munosabati  bilan  Toshkentga  juda  ko‘p  olimlar, 
sharqshunoslar, tarixchi, tilshunoslar va boshqalar kelishdi. Natijada Sovet Ittifoqi 
va O‘zbekiston SSR olimlari o‘rtasida juda yaxshi ilmiy aloqa o‘rnatildi. 1940-yil 
yanvar oyida sobiq SSSR Fanlar Akademiyasining O‘zbekistondagi filiali ochildi. 
Uning  tarkibida  Tilshunoslik  instituti,  adabiyot,  tarix  va  ijtimoiy  yo‘nalishlarni 
yorituvchi sohalar shu jumladan, arxivshunoslik sohasi ham yo‘lga qo‘yildi.
 
Ikkinchi jahon urushi yillari O‘zbekiston SSRda arxiv ishi tarixida eng og‘ir 
davrlardan 
biri 
bo‘ldi.  Adolatsiz  urushning  boshlanishi  respublikamiz 
mehnatkashlarining  dushmanga  nafratini  va  Vatanga  mehrini,  vatanparvarligini 
kuchaytirdi. Bir necha arxivchilar ixtiyoriy ravishda frontga jo‘nab ketdilar. Arxiv 
tashkilotlari  xodimlari  dushmanni  tezda  tor-mor  etishga,  g‘alabaga  erishishga 
qaratilgan  ijtimoiy  tadbirlarda  faol  ishtirok  etdilar.  Toshkent  shahar  arxiv 
tashkilotlari jamoalari mudofaa jamg‘armasiga har oy o‘z  maoshlarining 2 foizini 
o‘tkazib turdilar. Arxivchilar evakuatsiya qilingan gospital, bolalar uylarini otaliqqa 
oldilar.  Ularga  moddiy  va  ma’naviy  yordam  ko‘rsatib  bordilar.  Bayramlarda 
sovg‘alar tashkil qilib, jangchilarga jo‘natib turdilar.  
1941-yilda  arxiv  idoralarida  98  ta  tashkilotning  arxivlari  tartibga  keltirildi. 
Shu yili O‘zSSR Markaziy arxiv va Markaziy harbiy davlat arxivi 35 ming saqlov 
birligidagi  hujjatlarni  qabul  qildi.  1942  yilda  yuqorida  tilga  olingan  arxiv  va 
Toshkent  viloyati  davlat  arxivlari  tomonidan  65  mingga  yaqin  saqlov  birligidagi 
hujjatlar  qabul  qilindi.  O‘sha  yillardagi  arxiv  sohasida  olib  borilgan  ishlarning 
umumiy  ma’lumoti  quyidagicha  edi.  Ya’ni,  1940-yil  respublika  arxivlarida 
1.263.786,  1942-yilda  esa  1.710.177  saqlov  birligiga  oshdi.  Boshqacha  qilib 
aytganda ikki yilda arxiv saqlanmalari 0,5 mlnga yaqin hujjatlar bilan to‘ldirilgan. 

---

65 
 
Lekin keyingi yillarda hujjatlarni davlat arxiviga qabul qilish kamaydi. Arxivlarda 
hujjatlarni qabul  qilish  va  saqlashga  joy  yetishmas  edi. 1944-1945-yillarda  davlat 
arxivlariga bor-yo‘g‘i 48 ming saqlov birligi qabul qilindi. 
1942-yil  noyabrda  Toshkent  shahrida  O‘rta  Osiyo  va  Qozog‘iston 
respublikalari arxiv xodimlarining kengashi bo‘lib o‘tdi. Qabul qilingan qarorda bu 
respublikalar  arxiv  idoralarining  hujjatlarni  ehtiyot  qilishni  ta’minlash,  tartibga 
solish va ulardan urush manfaatlari yo‘lida foydalanishda katta yutuqlarga erishgani 
etirof  etildi.  Shu  bilan  birga  O‘zbekiston  SSR  arxiv  idoralari  ishida  ayrim 
kamchiliklar  mavjudligi  ko‘rsatib  o‘tildi.  Shuningdek,  tuman  davlat  arxivlari 
inqirozga  uchraganligi,  zaiflashganligi,  markaziy  arxivlarda  ishchilarning, 
arxivchilarning etishmasligi, O‘zSSRda kino-foto-fonohujjatlar davlat arxivi tashkil 
etilmaganligi ko‘rsatib o‘tildi. Kengash arxiv hujjatlarini ehtiyot qilish choralarini 
ko‘rish,  ilmiy  va  tashviqot  maqsadlariga  hujjatlardan  keng  foydalanishni  tashkil 
etish zarurligi ta’kidlandi. 
1941-yili O‘zSSR tarkibida Andijon, Namangan, Surxandaryo va keyinroq, 
1943-yili  Qashqadaryo  viloyatlari  tashkil  etilishi  munosabati  bilan  viloyat  Ichki 
Ishlar Xalq Komissarligi (IIXK) boshqarmasida arxiv bo‘linmalari va viloyat davlat 
arxivlari tashkil qilindi. 
Urush davrining qiyinchiliklariga qaramay, respublika hukumati arxiv ishini 
yaxshilash sohasida ancha ishlarni amalga oshirdi. O‘zbekiston SSR XKSning 1943- 
yil  18-fevral  qarori  bilan  O‘zSSR  kino-foto-fonohujjatlar  Markaziy  arxivi  tashkil 
qilindi. Yangi tashkil qilingan kino-foto-fonohujjatlar Markaziy davlat arxivi 1944
–
1945-yillarda 15 mingdan ortiq fotohujjatlarni qabul qildi. 
Urush  sharoitida  davlat  arxivlari  tartibga  solinmagan  arxivlarni,  asosan 
frontga jo‘natilgan harbiy qismlar arxivlarini qabul qilishga majbur bo‘ldilar. Davlat 
arxivlarining  asosiy  vazifalaridan  biri  tartibga  solinmagan  arxiv  jamg‘armalarini 
tartibga  solish  edi.  Respublika  davlat  arxivlarida  1941-yili  100  ming,  1944-1945- 
yillarda esa 136 ming saqlov birligidagi hujjat tartibga solindi. 
Arxiv  hujjatlaridan  foydalanish  sohasida  ham  bir  qator  ishlar  qilindi.  Xalq 
xo‘jaligi maqsadida foydalanish uchun ko‘p hujjatlar topilib, tegishli tashkilotlarga 

---

66 
 
yuborildi. Bu hujjatlardan foydalanish tashkilotlarga ancha iqtisodiy samara keltirdi. 
Arxiv  tashkilotlari  “Frontga  xatlar”  va  boshqa  bir  necha  hujjatlar  to‘plamlarini 
tayyorlashga  kirishdilar.  Arxivchilar  tomonidan  arxiv  hujjatlari  asosida  yozilgan 
maqolalar  gazeta  va  jurnallarda  e’lon  qilinib  turildi.  Arxiv  o‘qish  xonalarida  bir 
necha yuzlab tadqiqotchilar ilmish ishlari uchun arxiv hujjatlaridan foydalandilar. 
Shunday  qilib,  arxivchilar  urush  davrida  ham  faol  mehnat  qilishdi.  Arxiv 
hujjatlarini  ehtiyot  qilib  saqlash,  hujjatlarni  qabul  qilish,  tartibga  solish,  ulardan 
foydalanishni tashkil etish sohasida samarali ish olib borildi.