Основные понятия об измерениях и измерительных приборах

ЎЛЧАШ ВА ЎЛЧОВ АСБОБЛАРИ ҲАҚИДА УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР

Ўлчаш деб, ўлчанаётган катталикни шартли равишда ўлчам бирлиги деб қабул қилинган катталик билан солиштириб билиш жараёнига айтилади.

Q = U g

Бу ерда, Q – ўлчанаётган катталик;
U- ўлчанаётган катталикда ўлчам бирлигидан қанча борлигини кўрсатувчи қиймат;
g – ўлчам бирлиги.
Ўлчанаётган катталикни ўлчам бирлиги билан солиштиришга мўлжалланган техник қурилмага ўлчов асбоби дейилади.
Физик катталикларни ўлчашнинг техник ва лаборатория усуллари мавжуд. Техник ўлчашлар саноатда қўлланилиб, уларнинг аниқлиги нисбатан паст бўлади, лаборатория ўлчашлари эса, аниқлига юқори бўлиб, улар илмий тадқиқот ишларида ва ўлчов асбобларини текширишда ишлатилади.
Ўлчов асбобини текшириш деганда, унинг кўрсатишини аниқлиги юқори бўлган ўлчов асбоби кўрсатуви билан солиштириб аниқлашга айтилади.
Ўлчанаётган катталик қийматини аниқлашда бевосита ва билвосита ўлчаш усулларидан фойдаланилади.
Бевосита ўлчаш усуллари ўлчанаётган катталикни тўғридан-тўғри ўлчам бирлиги билан солиштиришга асосланган. Масалан, бевосита ўлчаш усулига мисол қилиб узунликни метр билан ўлчашни, босимни манометр билан ўлчашни мисол қилиш мумкин.
Қуйидаги бевосита ўлчаш усуллари мавжуд: тўғридан-тўғри аниқлаш усули, компенсацион усул ва дифференциал усуллар.
Тўғридан-тўғри аниқлаш усулида, ўлчанаётган катталик тўғридан-тўғри ўлчов асбоби чиқиш сигналиган айлантирилади ва ўлчов асбоби ўлчанаётган катталикни тўғридан-тўғри кўрсатади.
Компенсацион усулда, қиймати номаълум ўлчанаётган катталик қиймати маълум катталик билан мувозанатланиб ўлчанади. Ўлчанаётган катталик қиймати қиймати маълум мувозанатловчи катталик қийматига қараб аниқланади. Бу усул бўйича ўлчовчи ўлчов асбобларига потенциометрларни, мувозанат кўприкларини ва коромислоли торозларни мисол қилиш мумкин.
Дифференциал усулда қиймати ўлчанаётган катталик қиймати маълум катталик билан солиштирилиб, ўлчанаётган қиймат катталиги қиймати маълум катталик қийматига улар орасидаги фарқни қўшиб аниқлашга асосланган (мисол: гастрономик тороз).
Билвосита ўлчаш усулида ўлчанаётган катталик Q бевосита усул билан эмас, балки, у билан қандайдир функционал боғлиқликга эга бўлган бир нечта параметрларни (А,В,С…) бевосита ўлчаш усулларидан фойдаланиб ўлчаб, ўлчанаётган параметрни функционал боғлиқлик бўйича аниқлашга асосланган. Бунда ўлчанаётган параметр қуйидаги формула бўйича ҳисобланади.
Q=f (A,B,C,…)
Масалан, идиш ичидаги модда миқдорини сатхни ўлчаб аниқлаш.