O’simliklar fiziologiyasi

SAR 
genlari hosil bo‘lishini faollashtiradi. 
SAR 
genlar tufayli o’ta sezgir reaktsiyalarda hosil 
boMuvchi PR-oqsillar sintezi amalga oshadi (Medvedev, 2004). O‘simliklardagi tizimli immunitetda 
o‘tasezgir reaktsiyalarda hosil bo’luvchi ushbu oqsillardan tashqari boshqa oqsillar, Masalan, serin 
proteazalar ham sintezlanishi ham mumkin. Serin protezalar fitofag-hasharotlar ovqat haztn qilish 
fermentlarining ingibitorlaridir. Demak, olsimliklarning tizimli immunitetida ularning nafaqat 
patogenlarga nisbatan, balki fitofaglarga nisbatan ham chidamlilik shakllanadi.
O‘simliklar tizimli immunitetida uning tezligi alohida ahamiyatga ega. Chunki, o‘simliklaming 
patogenlar bilan qayta zararlanichida nekrozlar oldingisiga nisbatan tezroq pay do bo‘ladi. Shuningdek, 
tizimli immunitetning nomaxsusligi, ya’ni patogenlar va fitofaglar bilan qayta zararlanichida 
o‘simliklarda faqatgina birinchi indidual zararlovshiga emas, balki ulaming barchasiga nisbatan ham 
chidamlilik mexanizmlari shakllanadi. 
O’simliklarning fitofaglarga chidamliligi. 
Ma’lumki, biologik evolutsiya jarayonida gulli 
o‘simliklar va hasharotlar bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holatda alohida hosil bo‘lgan. Ammo ular 
ko‘pchilik hollarda bir-biriga ta’sir qilib turgan. Shuning uchun ham ularning evolutsiyasi bir vaqtda 
borgan. Gulli o‘simlikIarning yaxshi shanglanishi uchun hasharotlarning ahamiyati katta. Ammo 
ko‘pchilik o‘simliklar hasharotlar uchun ovqat hisoblanadi va shu sababli ular ozor shekadi. Shuning 
uchun ham o‘simliklarda, evolutsiya jarayonida, hasharotlar uchun zaharli bo‘lgan birqancha moddalarni 
sintezlash mexanizmlari shakllangan.
O’simliklarning himoyalanishi uchun zarur boigan va ular hujayralarida sintezlanadigan moddalar 
rangbarangdir. Ayrim hollarda o‘simliklarda hosil bo‘ladigan zaharli moddalar harqanaqa hayvonni 
o‘ldirishi mumkin. Shuning uchun o‘txo‘r hayvonlar zaharli o‘simliklardan qoshadi. Ayrim o‘simliklar 
esa o‘txo‘r hayvonlarni qoshiruvshi qo‘lansa tamli ikkilamchi birikmalarni sintezlaydi. Shuningdek, 
o‘simliklardagi ko‘pchilik terpenoidlar, efir moylari, tsianogen glikozidlar va ayrim proteinogen 
bo‘lmagan aminokislotalar ham zaharli hisoblanadi. 
O’simfik to‘qimalari zararlanganda tsianogen glikozidlar parchlanadi va bunda barcha tirik 
organizmlar uchun zaharli bo‘lgan kaliy sianid ajraladi. Proteinlar tarkibiga kirmovchi 
aniinokislotalaming toksikligi shundaki, ular boshqa aminokislotalar o‘miga oqsillar tarkibiga kiradi va 
ulami zararlaydi. Shuni aytib o‘tish lozimki, o‘simliklar to‘qimalarida muqobil sharoitda proteazalar 
ingibitorlari uchramaydi. Ular faqatgina zararlanganishga nisbatan sintezlanadi. Chunki, proteaza 

---

O’simliklar fiziologiyasi
165 
ingibitorlarini kodlovchi genlaming ekspressiyasining kuchayishi o’simliklar mexanik zararlangandagina 
yuz beradi va asosan ikkita gormon ta’sirida nazorat qilinadi. Bulaminng biri 18 dona aminokislotadan 
tashkil topgan sitemin bo‘lsa ikkinchisi jasmon kislotasidir. Jasmon kislotasi va uning metil efiri o‘simlik 
hujayralari zararlanganda membranalar zararlanishidan hosil bo’ladigan fosfolipidlar hosilasi lenol 
kislotasidir.
Yuqoridagi jarayonda hosil bo‘lgan jasmonat floema to‘qimalari bo‘ylab o‘simIikning 
zararlanmagan to‘qimalariga tarqalsa, metiljasmonat uchuvchan modda bo’lganligi sababli havo bo‘ylab 
tarqaladi. Ch.Ruanning (S.A. Pearke e. a., 1991). fikricha, proteazalaming sintezi murakkab jarayon 
bo‘lib birqancha bosqichlardan iboratdir. Ushbu jarayonning birinchi bosqichida o‘simliklarga xos