128
3.4. ADABIYOTLAR VA ARXIV MATERIALLARINI O‘RGANISH,
KUZATISH, SUHBAT, SO‘ROV, TEST, EKSPERIMENT – EMPIRIK
TADQIQOT METODLARI SIFATIDA
Tayanch tushunchalar:
ilmiy-pedagogik adabiyotlar, kuzatish, suhbat,
so‘rov, test, eksperiment.
Adabiyotlar va arxiv materiallarini o‘rganish
. Ta’lim-tarbiya
jarayonining
tarixiylik, milliylik va umuminsoniylik qonuniyati pedagogik
ilmiy
tadqiqotlarning metodologik asosi, yo‘riqnomasidir. Faqatgina pedagogik merosni,
ta’lim-tarbiya taraqqiyoti tarixini o‘rganish emas, pedagogik ilmiy tadqiqotning
barcha yo‘nalishlari tarixiylik, milliylik va umuminsoniylik qonuniyatiga
asoslanadi. Har bir masalaning rivojlanish bosqichlari bo‘yicha ilmiy, ommabop
adabiyotlarni o‘rganmasdan tadqiqotni amalga oshirib bo‘lmaydi.
Adabiyotlarni ilmiy tadqiqot mavzusiga doir uch turkumga bo‘lish mumkin.
Nazariy metodologik adabiyotlar. Ilmiy tadqiqotning dolzarbligi, ijtimoiy,
iqtisodiy zaruriyati, yosh avlodni hayotga, mehnatga , kasbga tayyorlashda ta’lim-
tarbiyaning
davr talabi, mavjud shart-sharoitga mosligi qonuniyati, mamlakat
dasturi, milliy g‘oyaga doir adabiyotlarni o‘rganishni taqazo etadi.
Ikkinchi turkum ilmiy manba’lar arxiv xujjatlari, fan tarixiga doir
adabiyotlardir. Ta’lim-tarbiya tarixi, madaniyatimiz tarixiga doir adabiyotlarning,
o‘rganilmagan ko‘pgina qismi jahonning kutubxonalarida saqlanmoqda.
Tariximizga doir adabiyotlarning aksariyati olib ketilgan, kuydirilgan, tarixga doir
kitob saqlagan xonadonlar qatag‘on qilingani ma’lum. Masalan,
Meksikalik
olimlar Nasafiy, Kasbaviylarning ilmiy merosi mavjudligi, qadimgi Kasbi
(bugungi kunda Kasbi qishlog‘i) o‘rnida ulkan shahar, sakkizta madrasa bo‘lgani
haqida ommaviy axborotda ma’lumot berdilar. Qolaversa 2014-yil 15-maydagi
Samarqandda o‘tkazilgan xalqaro konferensiya tarixiy manba’lar yetarli
o‘rganilmagani e’tirof etildi. Tarixiy adabiyotlarni, manba’larni milliy g‘oya
tamoyillari asosida pedagogik ilmiy tahlil qilish tadqiqot metodidir. SHuningdek,
pedagogik amaliyot ilg‘or tajribalarini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot mavzusiga doir
129
maktablarning ta’lim-tarbiya faoliyati haqidagi arxiv hujjatlarni o‘rganish ilmiy
tadqiqot metodlaridan biri. Ta’lim muassasalarining faoliyati haqidagi hujjtlardan
mavjud qiyosiy natijalar haqida ilmiy xulosalar chiqariladi.
Uchinchi turkum adabiyotlar: mavzuga doir ilmiy kitoblar, dissertatsiyalar,
dissertatsiya avtoreferatlari, ilmiy to‘plamlardagi maqola va tezislar,
jurnallar,
ilmiy axborotnomalardir. Bugungi globallashuv sharoitida internetda aksariyat
adabiyotlar bo‘yicha axborotlar berib borilmoqda. Adabiyotlarni o‘rganish va
undan samarali xulasalar chiqarish ilmiy tadqiqotchidan izchil izlanishni talab
etadi.
Dastlab adabiyotlar ro‘yxati tuziladi, asosiy nazariy manbaalar aniqlanadi.
Adabiyotlarni o‘rganish bo‘yicha konspekt, tezis, annotatsiya tuziladi.
Maqsadga
muvofiq sitatalar yozib olinadi. Sitatalar olganda adabiyotlarning aynan
muallifning nomi, nashriyoti, necha sahifaligi va qaysi bobdan olingani
ko‘rsatiladi. Agar internetdan olingan bo‘lsa, manba’ va uning sayti aniqlanadi.
Demak, adabiyotlar va arxiv xujjatlarining manbalarini maqsadli o‘rganish ilmiy
pedagogik tadqiqotning samaradorlik shartidir.
Konspektlarni tuzish – materiallarni o‘rganishning yagona usulidir. Ammo
katta ahamiyatga ega bo‘lgan konspekt turlari ham mavjud. Bu kitob materialining
haqiqiy konspektidir. Ular tadqiqotchiga sitatalardan ko‘ra ko‘proq foyda beradi.
Konspektlashtirishning asosiy metodlariga quyidagilar kiradi:
Qoida (tezis) – muallif tomonidan isbotlanadigan
yoki inkor etiladigan
asosiy fikrlar, g‘oya va qonunlarning majmuidir. Qoidalar ichida haqiqiy
materiallar bo‘lishi shart emas, lekin har bir qoidadan so‘ng varoqning pastki chet
qismida kitobda keltirilayotgan omillarning qisqa ro‘yxati bo‘lishi zarur.
Cрizma (model) – minimal darajada ishlatilgan so‘zlar vositasida berilgan
muallifning fikri, g‘oyalari tasnifi va isbotidir.
Lug‘at – mazkur kitobdagi atama va tushunchalardir. Qoida hamda
sxemalardan farqli ravishda terminlarning lug‘atini kitobni o‘qib bo‘lgandan so‘ng
emas, o‘qish mobaynida tuzish kerak, chunki ular materialni o‘zlashtirishda
130
foydalanishga kerak bo‘ladi. Barcha yangi so‘zlar, terminlar, tushunchalar yozilgan
bunday lug‘at o‘qish mobaynida xato qilishdan hamda to‘xtalishlardan saqlaydi.
Jadval va diagrammalar – raqamlarni tahlil qilishda o‘rnini
bosib
bo‘lmaydigan qo‘llanma hisoblanib, mazkur kitob materiallari asosida tuzilgan
bo‘ladi, shu bilan birga ular muallif tomonidan keltirilgan turli ma’lumotlarni eslab
qolish imkonini oshiradi.
Iqtiboslar – shaxsiy ish, maqola, dokladlarni tuzishda boshqa yozish
turlaridan farqli o‘laroq ma’lumotnoma hamda bibliografik
material sifatiga ega
bo‘lgan tushunchadir. Iqtiboslarni aniq, to‘liq, qo‘shtirnoq ichiga olib yozish kerak,
shuningdek kitobning muallifi, qaysi bo‘lim, nashriyotnoma, kitob chiqqan joyi,
yili hamda betlari ko‘rsatilishi zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: 
