O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

27-dars. BUYRUQ HAMDA ISТAK GAPLAR
VA ULARNING USLUBIY XUSUSIYAТLARI


Darsning maqsadi: Buyruq va istak gaplar bo‘yicha o‘rta maktabda olingan bilimlarni kengaytirish hamda ularning uslubiy xususiyatlari haqida ma’lumot berish.
R E J A:

1. Buyruq gaplarning kesimi haqida.

2. Buyruq maylidagi fe’llarning shaxs-son sinonimiyasi
3. Istak gaplarning shakllari.
1-topshiriq. O‘rtog‘ingizni ma’lum voqea-hodisani baja­rishga da’vat etuvchi gap yozing. Gapning kesimi qaysi shaklda ekanligini ayting.
2-topshiriq. Kesimi buyruq maylidagi fe’ldan ifodalangan gap yozing. Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turini ayting.

Ma’lum bir harakat-holatni, voqea-hodisani bajarish yoki bajar­maslikka tinglovchini da’vat etmoqchisiz. Ana shu joyda kesimi buy­ruq maylidagi fe’llardan ifodalangan gaplardan foydalanasiz. Masalan, Oldin o‘yla, keyin so‘yla.

Eslab qoling. Kesimi buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalanib buyruq-xitob ma’nolarini ifodalagan gaplarga buyruq gaplar deyiladi.


Juda muhim. Buyruq gaplarning buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalangan kesimi ba’zan tushib qolishi mumkin, lekin uning izi nutq vaziyatidan bilinib turadi. Masalan: Hamma paxta terimiga!
Buyruq gaplarning oxiriga yozuvda vergul, ba’zan undov belgisi qo‘yiladi.
Buyruq gaplarning kesimi aniqlik nisbati, ikkinchi shaxs, buyruq maylidagi fe’llar bilan ifodalanadi. Masalan: Chekmang!

Ba’zan majhul nisbat, uchinchi shaxs, buyruq maylidagi fe’llar bilan ifodalanishi ham mumkin. Masalan: Ishga qabul qilinsin.

Juda muhim. Ayrim hollarda uchinchi shaxs buyruq maylidagi fe’llar bilan ifodalangan gapning kesimi II shaxs ma’nosida qo‘llani­ladi. Masalan, Chekmang o‘rnida Chekilmasin. Uyga kiring o‘rniga Uyga kirilsin. Bunday vaqtda iltifot, mulozamat bildirish, kesatiq kabi ma’nolarni ifodalaydi.

Buyruq gapning kesimi odatda gap oxirida keladi. Ba’zan buyruqni kuchaytirish, do‘q-po‘pisa ma’nosi ifodalanganda kesim gap boshida keladi. Masalan, Qo‘lingizni oling o‘rniga Oling qo‘lingizni.