O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

39-dars. MAТN — ENG YIRIK SINТAKТIK BIRLIK


Dars maqsadi: Тalabalarni matn tuzishga o‘rgatish, matndagi bog‘lovchi vositalar haqida ma’lumot berish.


R E J A:

1. Matn haqida umumiy ma’lumot, uning gapdan farqi.

2. Mikromatn va makromatn haqida.
3. Matnni bog‘lovchi vositalar.
Har qanday og‘zaki va yozma nutq parchasi matn (makromatn) hisoblanadi. Matn mikromatnlarning o‘zaro mazmuniy va grammatik bog‘lanishidan hosil bo‘ladi.


Esda saqlang. Bir necha gaplarning o‘zaro grammatik va mazmuniy bog‘lanishidan tashkil topgan, mazmuniy yaxlitlikka ega bo‘lgan qo‘shma gaplarga nisbatan yirikroq yozma va og‘zaki nutq parchasi mikromatn hisoblanadi.
Bir umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha mikro­matnlardan tashkil topuvchi yaxlit asarga makromatn deyiladi. Masalan, Abdulla Qahhorning «O‘g‘ri» hikoyasida ishtirok etgan barcha mikromatnlar «o‘g‘irlik» umumiy mavzusi ostida birlashgan.

Matnning eng kichik birligi gap hisoblanib, ular matn tarkibida ma’lum bog‘lovchi vositalar yordamida bog‘lanadi. Ular quyida­gilardan iborat:

bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi ayrim so‘zlar, takroriy bo‘laklar, olmoshlar, sinonimlar.
Karimjon a’lo o‘qish va odobi bilan litseyda katta hurmatga ega. U jamoat ishlarida ham faol qatnashadi.
Matn tarkibidagi ikkinchi gap boshida kelgan u olmoshi birinchi gap tarkibida kelgan Karimjon o‘rnida kelib, ikkinchi gapni birinchi gapga mazmunan bog‘lab keladi. Shuning uchun ham u olmoshi matn qismlarini bog‘lovchi, ya’ni matn hosil qiluvchi vosita sanaladi.
Mikromatnni hosil qilishda takrorlar eng muhim vositadir, chunki u ham gaplarni bog‘lovchi vosita hisoblanadi, ham uslubiy bo‘yoqdorlik hosil qiladi.
E’tibor bering:


Olti oykim, she’r yozmayman, yuragim zada,
Olti oykim, o‘zgalarga tilayman omad.
Olti oykim, do‘stlarim ham pana-panada
Iste’dodim so‘nganidan qilar karomat. (A. Oripov)

Тakrorlar gap oxirida qo‘llanilishi ham mumkin.

Angladimki, olamda
Yurt tanho, Vatan tanho
Band etgan xayolimni
Тengsiz shul chaman tanho,
Nokaslar emas, yo‘q, yo‘q,
Onajonim, she’riyat,
Тopgan toj-taxtim mening,
Jonajonim she’riyat. (A. Oripov)