|
6.Tabiiy geografik rayonlari:
Pireney yarim oroli.
Apennin yarim oroli.
Bolqon yarim oroli.
Kichik Osiyoning o`rta qismidagi yassitog`lik Anatoliya yassitog`liklari deb yuritiladi. Uni shimaldan umumiy nom bilan Pontiya tog`lari deb ataladigan tog` tizmalari o`rab turadi. Bu tog`lar Qora dengiz tomonga tik tushib kelgan, ba`zi joylaridagina kichikroq pasttekislik yerlari bor. Shimoliy sohilda Sinon va Samsun qo`ltiqlari hosil bo`lgan. G`arbdan sharqqa tomon Pontiya tog`lari G`arbiy Pontiya, O`rta Pontiya, Sharqiy Pontiya tog`lariga bo`linadi. G`arbiy Pontiya tog`larini absolyult balandliklari 2000 m.ga etmaydi. Eroziya tufayli kuchli parchalangan. O`rta Pontiya tog` sistemasining parchalangan pasaygan qismi bo`lib, uning etagida qizil irmoq, yashil irmoq daryolarining tekisliklari joylashgan.
Sharqiy Pontiya tog`lari ancha baland, kam parchalangan. Tog`larnni balandligi 3000 m.dan oshadi. Yuqorisida al`p rel`ef shakllari, keskin muzliklar bor.
Yarim orolni janubdan Tavr tog`lari sohildan uzoqlashib past tekisliklar hosil qilgan. Antal, Mersi, Iskandaron qo`ltiqlari, Likiya, Kilikiya yarim orollari hosil bo`lgan. Tavr tog`lari Al`p burmalanishida hosil bo`lgan. Ko`pchilik yerida balandliklar 2000-3000 m.dan oshadi. Markaziy Tavrdan Qoldiqtog` eng baland tog` massivi bo`lib, Demirqoziq cho`qqisi 3726 m.ga boradi. Katta maydonlarni yalang`och toshloq yassi tog`liklar, kardalalari, qirrali tog` tizmalari egallagan. Tavr tog`lari sharqda Armaniston tog`ligiga borib tutashadi.
Anatoliya yassi tog`ligining yer yuzasi peneplenlashgan. Yassi tog`likdagi balandliklar 800 m.dan 1500 m.gacha boradi. Yassi tog`likda yakka-yakka vulkan tog`lari ko`tarilib turadi. Bular orasida botiqlar ko`p bo`lib, ular qurib qoladigan sho`r ko`llar bilan band.
G`arbda qirg`oqqa ko`ndalang joylashgan yassi tog`lik, tog` tizmalari bo`lib, qirg`oq juda parchalangan. Mana shu yerda rios tipidagi qirg`oqlar yuzaga kelgan shu sohilda Turkiyaning Izmir porti joylashgan. Oblastning O`rta dengiz bo`yiga mansubligi iqlim xususiyatlarida aks etadi. G`arbda va janubda tog` tizmalarida ko`p yog`in tushadi. Shamolga ro`para yonbag`irlarida 1000 mm.dan ortiq yog`in tushadi, asosiy qismi qish-bahor oylarida yog`adi. Sharqqa borgan sari Atlantikadan keladigan havolar ta`siri kamayadi. Anatoliya yassi tog`ligining sharqiy rayonlarida 200 mm.dan oshmaydi. Maksimum yog`in bahor va qish oylariga to`g`ri keladi. Pontiya tog`larining shimoliy yonbag`irlariga 3000 mm.gacha yog`in tushadi. Bu yerda butun yil bo`yi yog`in ko`p yog`adi. Yozda yog`inlarni shimoli-sharqdan esadigan shamollar, qishda qutb frontidagi siklonlar olib keladi. Ichki rayonlarda baland tog`larda qishda qor yog`adi.
Oblastning turli qismlarini harorat rejimida ham tafovutlar bor. G`arbiy va janubiy sohillarda yanvarning o`rtacha harorati +5 0 , eng janubida +100, iyulning o`rtacha harorati +25, +300. Shimoliy sohilda qish iliq, yoz salqinroq keladi. Ichki rayonlarida Sharqda, yozgi va qishki haroratlar o`rtasida tafovut katta. Qishki haroratlar manfiy, yanvarning o`rtacha harorati –160 gacha pasayadi. Yassi plato va botiqlarda yozda harorat +300 kotariladi. Tog`larni eng baland qismlarida iyunning o`rtacha harorat +16, +200 dan oshmaydi.
Kichik Osiyoning iqlim sharoiti daryo shoxobchalarini rivojlanishiga qulaylik tug`dirmaydi. Dar yolari kam suv, oqim rejimi beqaror. Qora va O`rta dengizga, Dajla va Frot havzasiga oqib boruvchi daryolar sharqdan tog`lardan oqib tushadi. Uning uzun daryosi Qizil irmoq bo`lib, Anatoliya yassi tog`ligidan boshlandi. Uzunligi 950 km., Qora dengizga quyiladi. Bu daryo keskin buralib oqishi, tirsaklari bilan tanilgan. Tirsaklari meandralar deb ataladi.
Daryolarning kema qatnovida ahamiyati bo`lmasada, sug`orishda, aholini suv bilan ta`minlashda katta ahamiyatga ega. Daryolarda tug`onlar, suv omborlari qurilgan.
Oblast ko`llari tektonik va karst ko`llaridir. Ular oqmas ko`llar bo`lib, kuchli darajada sho`rlangan. Anatoliya yassi tog`ligining o`rta qismida eng katta Tuz ko`li bor. G`arbiy Tavr tog`lari etaklarida bir qancha tektonik ko`llar bor.
Yarim orolda o`rmonlar maydoni katta emas. Bunga tabiiy sharoit bilan birga o`rmonlar ni kesib yuborilishi hamm sabab bo`lgan.
Pontiya tog`larining yog`in yil bo`yi tushadigan Shimoliy yonbag`rida o`rmonlar ko`p.
600-700 m.gacha bo`lgan balandliklarida namsevar kolxida tipidagi doimiy yashil o`rmonlar o`sadi. Ularni ostida qizil tuproqlar bor. Yuqorida o`rmon qo`ng`ir tuproqlari bilan almashinadi. Pontiya tog`lari etaklarida tabiiy o`simliklar kam saqlanib qolgan. Landshaftida bog`lar, uzumzorlar, makkajo`xori va tamaki ekilgan dalalar, shahar va qishloqlar bor.
Tog`larda subtropik o`simliklar mo`tadil mintaqaning buk, grab, kashtan, lina kabi bargini tukuvchi kengbargli o`rmonlar bilan almashinadi. Aralash o`rmonlar yuqorida ignabargli o`rmonlar bilan almashinadi. Aralash o`rmonlar yuqorida ignabargli o`rmonlar bilan, yana ham yuqorida subal`p bo`tazorlari, tog` o`tloqlari keladi.
Yog`in miqdori kamayadigan, yozi qurg`oqchil bo`ladigan g`arbida va janubda namsevar o`rmonlar, jigarrang tuproqlarda o`sadigan butazorlar, O`rta dengiz tipidagi o`rmonlar bilan almashinadi. Tavr tog`larini janubiy yonbag`irlarida livan kedri uchraydi.
Tog`larni yarim orolning ichki qismiga qaragan yonbag`irlarida Likiya va Kilikiya yarim orolli ohaktoshli platolarida o`rmonlar yo`q. Nam yetishmaydigan yerlarda siyrak qarag`ay yoki archazorlar, kulrang jigarrang tuproqlarda yostiqsimon dukkakli butalar, shuvoq, g`allagullilar o`sadi. Shunday jolarda aholi echki va qo`y bo qishadi.
Hayvonot olamida Yevropaga , Osiyoga xos hayvonlar bor.
O`rmonlarda asl bug`u , yelik to`ng`iz , qo`ng`ir ayiq, bo`ri, tulki, suvsar , qoplon ,janubiy va ichki qurg`oqchil rayonlarda olqor, yovvoyi echki, chiyabo`ri, sirtlon, kaltakesak, ilon, burgut, grif, qirg`iy, boyo`g`li va boshqalar yashaydi .
Do'stlaringiz bilan baham: |
