Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

a
t
t
a
a
l
l
i
i
z
z
a
a
t
t
o
o
r
r
 
 
–
–
 
 
C
C
H
H
2
2
C
C
H
H
O
O
 
 
f
f
e
e
n
n
i
i
l
l
a
a
s
s
e
e
t
t
a
a
l
l
d
d
e
e
g
g
i
i
d
d
 
 
3
3
.
. 
X
X
l
l
o
o
r
r
a
a
n
n
g
g
i
i
d
d
r
r
i
i
d
d
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i 
q
q
a
a
y
y
t
t
a
a
r
r
i
i
l
l
i
i
c
c
h
h
i
i 

---

290 
4. Atsetosirka efiri yordamidagi sintezlar. 
5. Kislotalarni dekarboksillash. 
Dastlabki xom ashyoning mavjudlik omili alifatik aldegidlar sintezida muhim ahamiyat 
kasb etadi: bunda spirtlar yoki xlorangidridlardan foydalanilganda uglerod skileti o’zgarmaydi; 
aromatik aldegidlar sintez qilishda esa metilarenlar yoki xlorangidridlar muhim o’rin tutadi. 
Aromatik xalqaga aldegid guruhini kiritishning ham bir necha usullari bor: masalan, fenol 
guruhi saqlovchi dastlabki xom ashyodan Remer-Timan usulida aldegidlar sintezi. 
Alifatik ketonlar mos ikkilamchi spirtlardan oson hosil qilinadi. Murakkab alifatik 
ketonlar sintezi uchun xlorangidridlarni kadmiyorganik birikmalar bilan reaktsiyasidan 
foydalanish mumkin. 
RCH
2
OH 
RCOOH 
RCOCl 
RCHO 
ALIFATIK ALDEGIDLAR SINTEZI 
ArCH
3
 
ArCOOH 
ArCOCl 
ArCHO 
AROMATIK ALDEGIDLAR SINTEZI 
NAMUNALAR 
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
MgBr
C
C
d
d
C
C
l
l
2
2 
(CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
)
2
Cd
2CH
3
CHCOCl
CH
3 
di-n-butilkadmiy 
izobutilxlorid 
2 CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
CCHCH
3 
CH
3 
O 
izopropil-n-butilketon 
(2-metil-3-geptanon) 
3
3
.
.
 
 
X
X
l
l
o
o
r
r
a
a
n
n
g
g
i
i
d
d
r
r
i
i
d
d
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i
 
 
k
k
a
a
d
d
m
m
i
i
y
y
o
o
r
r
g
g
a
a
n
n
i
i
k
k 
b
b
i
i
r
r
i
i
k
k
m
m
a
a
l
l
a
a
r
r 
b
b
i
i
l
l
a
a
n
n 
r
r
e
e
a
a
k
k
s
s
i
i
y
y
a
a
s
s
i
i
:
: 
R
′
MgX 
C
C
d
d
C
C
l
l
2
2
 
 
R
′
2 
Cd 
RCOCl 
yoki 
ArCOCl 
R – C – R
′

yoki 
Ar – C – R
′
 
O
O 
R
′
 - aril yoki birlamchi alkil 

---

291 
Ketonlar olishda atsetosirka efiridan foydalanish tavsiya etiladi. 
Aromatik xalqa bilan bevosita bog’langan karbonil guruhi saqlovchi aromatik ketonlarni 
Fridel-Krafts usulida atsillash yoki Fris qayta guruhlanish orqali sintez qilinishi mumkin. 
 
Oksidlash orqali aldegidlar olish.
Kislorod saqlovchi organik birikmalar orasida al-
degidlar eng oson oksidlanuvchi moddalardan biridir. 
Aynan oksidlash orqali aldegidlarni farqlash – taxlil qilish mumkin. Spirtlarni oksidlab 
aldegid olishda, karbonilli birikma hosil bo’lish bosqichida reaktsiyani to’xtatish muammosi 
paydo bo’ladi, chunki spirt yoki metilbenzolni oksidlovchi reagent aldegidlarni karbon 
kislotalarigacha oksidlashi mumkin. 
Aldegidlarni bu yo’l bilan olishda spirtlarni toblangan mis yuzasidan o’tkazib, katalitik 
degidrirlash orqali olish manfatlidir. Yana bir yo’li aldegidlarning fizik xususiyatlaridan 
foydalanishga asoslangan: ular spirtlarga nisbatan past xaroratlarda qaynashi bizga ma’lum, 
masalan, atsetaldegid 20 
°
C da qaynasa etil spirti 78
°
C da bug’lanadi. Agar kaliy bixromatning 
sulfat kislotadagi eritmasini etil spirtiga tashlab ko’rilsa, atsetaldegid 60
o
S dan yuqori xaroratda 
qaynovchi muhitda hosil bo’ladi va reaktsion muhitdan oksidlanishga qadar xaydaladi. Reaktsiya 
aldegidni haydalishini, spirtni reaktsion muhitga qaytarilishini ta’minlovchi qurilmalarda amalga 
oshiriladi. 
Metilbenzolni yon zanjir bo’yicha oksidlanishi aldegidni uning oksidlanmaydigan 
hosilasi gem-diatsetatga o’tkazish orqali susaytiriladi, hosil bo’luvchi gem-diatsetat so’ngra 
gidrolizga uchratiladi va aldegid hosil qilinadi. 
Fridel-Krafts bo’yicha atsillash reaktsiya mexanizmi alkillash kabi karboniy-ionining 
hosil bo’lishi bilan boradi va quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: 
ArH + R – C
 
O 
Cl 
AlCl
3 
Ar – C – R + HCl
 
O 
arilalkilket
ArCH
3
+ CrO
3 
sirka 
ArCH(OCCH
3
)
2
+ CrO
3 
O 
gidrol
ArCHO
 
gem-diasetat,
oksidlanmaydi 
ArH 
RCOCl (Ar
′
COCl), 
ArBr 
ArMgBr 
Ar
2
Cd 
RCOCl 
ArCOOH 
ArCOCl R
2
Cd 
Ar – C – R (Ar – C – Ar
′
) 
O 
O 
AROMATIK KETONLAR 
RR
′
CHOH 
RCOOH 
RCOCl 
R – CO – R
′
 
ALIFATIK KETONLAR 
R
2
′
Cd

---

292 
Bu reaktsiya aromatik qatordagi elektrofil o’rin olish sxemasi bilan mos keladi, bunda 
xujum qiluvchi guruh bo’lib 
R-C
≡
O
+
atsiliy ioni xizmat qiladi. Atsiliy-ioni oddiy karboniy 
ionidan barqaror bo’ladi, chunki xar bir atom elektronlar oktetiga ega; Diarilketonlar 
ArCOAr 
sintez qilish sxemasini tanlashda 
ArCOCl
va
Ar
′
H
juftligini to’g’ri tanlash muhim. Masalan, m-
nitrobenzofenon sintez qilishda nitroguruh xlorangidridda bo’lishi shart, (uglevodorodda emas), 
chunki nitroguruh dezfaollashtiruvchi guruh hisoblanadi va nitrobenzol Fridel-Krafts 
reaktsiyasiga kirishmaydi. 
Fridel-Krafts bo’yicha atsillash-karbonil guruhi aromatik xalqa bilan bevosita bog’langan 
aromatik ketonlar sintez qilishning muhim usulidir. O’z navbatida bu ketonlar ikkilamchi 
spirtlarga qaytarilishi yoki Grinyar usulida uchlamchi spirtilarga o’tkazilishi va ko’plab boshqa 
sinf birikmalarini olish uchun xom ashyo bo’lishi kerak. 
Atsil guruhining alkil guruhiga o’tishi muhim reaktsiya hisoblanadi. Bunga Klemmensen 
bo’yicha qaytarish (amalgammalangan rux va kontsentrlangan HCl bilan) yoki Kijner-Volf 
usulida qaytarish (gidrozin va asos ta’sirida) bilan erishiladi, masalan: 
Ma’lumki, etil guruhidan yuqori bo’lgan tarmoqlanmagan alkil guruhini Fridel-Krafts 
bo’yicha alkillash orqali aromatik xalqaga kiritib bo’lmaydi (qaytaguruhlanish sababli). Lekin bu 
guruhni ikki bosqichli jarayon orqali oson kiritish mumkin: 1) Fridel-Krafts usulida atsillash