Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

III. Oksikarbon kislotalarga xos reaksiyalar.
 
Oksikarbon kislotalarning o’ziga xos reaksiyalaridan biri shuki, ular bir xil sharoitda 
qizdirilganda molekulasidan osonlik bilan bir molekula suv ajralib, har xil moddalar hosil bo’ladi. 
1. α
-
oksikarbon 
kislotalar qizdirilganda osonlik bilan 
ikki
molekula kislotadan, 
ikki
molekula 
suv ajralib chiqib, 
siklik murakkab efir
hosil bo’ladi: 
H
3
C–CH–OH + HO–C=O 2HOH + H
3
C–CH–O–C=O
laktid. 
COOH HO–CH–CH
3

CO–O–CH–CH

3
Siklik murakkab efirlar 
laktidlar
deb ataladi. Ular gidrolizlanganda 
α
-
oksikarbon
kislotalar 
hosil bo’ladi.
2.
β
- 
oksikarbon
kislotalar qizdirilganda 
bir
molekula suv ajralib chiqib, 
to’yinmagan karbon
kislotalar hosil bo’ladi: 

β α

t
0
H

2
COH–CH
2
–COOH HOH + H
2
C=CH–COOH
akril kislota 

γ

β α

t
0
H

3
C–CHOH–CH
2
–COOH HOH + H
3
C–CH=CH–COOH
kroton kislota
3.
γ-oksikarbon
kislotalar erkin holda beqaror bo’lib, faqat tuz holidagina ma’lumdir. γ
-
oksikarbon kislotalar osonlik bilan qizdirilmasa ham sekin-asta o’zidan 
suv
ajratib 
besh
yoki 
olti
a’zoli 
siklik birikmalar 
laktonlarni
hosil qiladi: 
 
 
γ

β α
H
2
COH–CH
2
–CH
2
–COOH → H
2
O + H
2
C CH
2
 

H
2
C C=O

O 
Shunday qilib, hosil bo’lgan moddalar ning xiliga qarab 
α - ,β -, 
yoki
 γ-
oksikarbon kislotalarni 
ajratish mumkin. 
Laktonlar
barqaror modda bo’lib, qizdirilganda 
parchalanmasdan
haydaladi. Laktonga 
o’yuvchi ishqor
ta’sir ettirilsa, 
lakton halqasi
uzilib, 
tuz
hosil bo’ladi: 
H
2
C CH
2
γ

β α
+ NaOH → H
2
COH–CH
2
–CH
2
–COONa 
H
2
C C=O
 
O
γ-
oksikarbon kislotalarning tuzlari ancha barqaror hisoblanadi. Bu tuzlarga biror kislota ta’sir 
ettirilsa, 
oksikislotalar
hosil bo’ladi. Lekin spirtning OH gruppasi bilan karboksilning OH gruppasi 

---

393
fazoda bir-biriga yaqin turgani sababli, ular hosil bo’lishi bilan darhol 
besh
va 
olti
a’zoli 
siklik 
laktonlarga
aylanadi.
4. a) β
-
oksikarbon 
kislotalar oson qaytarilib, 
karbon kislotalarni
hosil qiladi: 
H
3
C–CHOH–COOH + 2HJ → H
2
O + J
2
+ H
3
C–CH
2
–COOH 
b) β
-
oksikarbon 
kislotalar suyultirilgan 
mineral 
kislotalar ishtirokida qizdirilganda 
parchalanadi. Reaksiya natijasida