Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

C
6
H
5
CHO
; 
benzoy 
kislotani 
– 
C
6
H
5
COOH
benzoil
xloridni 
C
6
H
5
COCl
va boshqalarni ajratib oldi va ularning tarkibida 
o’zgarmaydigan 
–C
6
H
5
CO-
gruppaning borligini aniqladi. 
Ko’pchilik kimyogarlar organik moddalar reaksiyaga kirishib, boshqa moddalarga 
aylanganida ularning molekulalaridagi ma’lum bir atomlar gruppalarining o’zgarmasligini 
kuzatdilar. M-n: 
H
3
C
−
CH
2
−
OH + [O] 
→
 H
3
C
−
COH + [O] 
→
 H
3
C
−
COOH 
etil spirt sirka aldegid sirka kislota 
Ushbu reaksiyada 
«CH
3
−
»
gruppa o’zgarmay qoladi. Bunday atomlar gruppasi 
«radikallar»
deyilib, organik moddalar radikallardan tashkil topgan, degan fikr paydo bo’ldi. 
Shu tufayli 
1815
-yilda 
L.Gey-Lyussak
, 
1823
-yilda 
F.Vyoler
va 
1832
-yilda 
Y.Libix
organik 
moddalarni bir sistemaga solish maqsadida 
«radikallar» 
nazariyasini ilgari surdilar. Bu 
nazariyaga ko’ra radikallar organik moddalarda 
atom 
vazifasini bajaradi. Hech qanday 
kimyoviy
o’zgarishlarga uchramaydi. O’sha vaqtda organik birikmalarning radikallarga qarab 
gruppalarga ajratilishi organik kimyoning oz bo’lsa-da, rivojlanishiga yo’l ochib berdi. Ammo 

---

22 
radikallar nazariyasining amal qilishi uzoqqa bormadi. Keyinchalik, radikallardagi 
H-
atomlarining ham reaksiyaga kirishishi isbotlangandan so’ng, bu nazariya o’z kuchini yo’qotdi.
Organik birikmalarga 
xlorning 
ta’sirini o’rgangan 
Dyuma 
radikallarning kimyoviy 
jarayonlar vaqtida o’zgarishlari mumkinligini isbotladi, ya’ni sirka kislotaga xlorning ta’siri 
natijasida metil radikalidagi vodorodlar xlor bilan almashinishi mumkinligini ko’rsatdi: 
Shundan so’ng 
1840-1854
-yillarda 
radikallar 
nazariyasining o’rniga ko’proq 
takomillashgan hamda katta tajriba natijalariga asoslangan 
tiplar nazariyasi
egallaydi. Bu 
nazariyaning 
tarafdorlari (Sh.Jerar, Loran, J.Dyuma, A.Kekulye)
ning fikriga ko’ra, 
organik birikmalarning tuzilishini tajriba yo’li bilan aniqlab bo’lmaydi, ularni 
molekulalarning raeksiya natijasida o’zgaradigan qismiga qarab 
tiplarga
bo’lish mumkin, 
degan fikrni ilgari surdilar. 
Tiplar 
nazariyasiga ko’ra organik moddalarning tuzilishi va 
xossalari anorganik birikmalarnikiga o’xshash bo’lib, ulardagi faqat bir yoki bir necha H – 
atomining o’rniga radikallarning almashinishi natijasida yangi organik moddalar hosil bo’ladi. 
Bu o’xshashlik ularning kimyoviy xossalarida ham aks etadi. Shunday qilib: organik 
birikmalar 
5
ta tipga: