Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

vodorod, suv, vodorod xlorid, ammiak 
va
metanga
bo’linadi, deb 
qaraldi. 
Vodorod tipi.
Bunda vodorod molekulasidagi bir yoki ikki vodorod atomining o’rniga 
radikallar 
almashgan bo’ladi: 

H
−
H CH
3
−
H H
3
C
−
CH
3
C
2
H
5
−
H
 
vodorod molekulasi metan etan
Suv tipi.
Suv molekulasidagi bitta yoki ikkala vodorod atomi o’rniga har xil 
radikallarning almashinishi tufayli 
spirt, murakkab efir, kislota angidridi
va boshqa 
birikmalar hosil bo’ladi. M-n: 
suv metil spirt dimetil efir sirka kislota 
Vodorod xlorid tipi.
Bu tip orqali galogenli organik birikmalarning hosil bo’lishi va 
tuzilishi ifodalanadi. 
H
−
Cl CH
3
−
Cl CH
3
−
CO
−
Cl Cl
−
CH
2
−
COOH 
vodorod xlorid metil xlorid asetil xlorid xlorsirka kislota 
Ammiak tipi. 
Bu tip orqali aminlar, aminokislotalar va boshqa birikmalarning sistemaga 
solingan tuzilishi tushuntirilgan:
NH
3

CH
3
−
NH
2
CH
3
−
NH
−
CH
3 

H
2
N
−
CH
2
−
COOH
ammiak 
metil amin
dimetil amin 
aminosirka kislota 
 
CH
3
−
CONH
2

 
 
HO
−
CH
2
−
CH
2
−
NH
2
 
sirka kislota amidi 
 
 
 
etanolamin 
Metan tipi.
Bu tipni 
1858-yili
nemis kimyogari 
Kekulye
taklif qilgan bo’lib, u 
metandagi
vodorod atomlari o’rniga atomlar gruppasining almashinishidan 
uglevodorodlar, 
spirtlar, galogenli
va boshqa birikmalarning hosil bo’lishi bilan tushuntiriladi: 
CH
4
CH
3
−
CH
3
CH
3
−
OH CH
3
−
Cl CH
2
Cl
2
 
metan metilmetan metil spirt metilxlorid dixlormetan 
Tiplar nazariyasi organik kimyoning rivojlanishiga ancha hissa qo’shdi. Tiplar nazariyasi 
sun’iy va zo’rma-zo’rakilik bilan 
XIX asr
o’rtalarida boshlangan katta tajribalar natijasida 
+Cl
2
-HCl
Cl – C – COOH
+Cl
2
-HCl
+Cl
2
-HCl
Cl
Cl
H – C – COOH
H
H
H – C – COOH
Cl
H
H – C – COOH
Cl
Cl
H
H
O
CH
3
H
O
CH
3
CH
3
O
CH
3
CO
H
O

---

23 
olingan moddalarni sinflashga imkon berdi. Lekin bu nazariya organik birikmalarning yangi 
sinflari mavjudligini va ularni olish usullarini oldindan aytib berishga ojizlik qildi. 
Organik kimyoning keyingi taraqqiyoti tubdan yangi nazariya yaratishni taqozo etar 
edi. 
XIX asr
ning 60 yillariga kelib organik kimyoda katta boy materiallar to’plangan edi, 
XIX asr
kimyogarlarining quyidagi ishlari organik birikmalar tuzilish nazariyasining 
yaratilishiga asos bo’ldi. 
1852/53
-yillari 
E.Franklend
tomonidan 
valentlik 
tushunchasi kiritildi. 
1857-yili
nemis kimyog’arlari 
Kekule
va 
Kolbelar
organik birikmalarda 
uglerodning 
doimo 
to’rt 
valentliligini, 
1858-yili F.Kekulye
va shotlandiyalik olim 
Kuper
bilan bir vaqtda 
uglerodning
o’z-o’zi bilan, 
metall 
va 
metallmaslar 
bilan 
ochiq 
yoki 
yopiq
zanjir hosil qilib 
birika olishligini, bunda u o’zining 
bir, ikki,
yoki 
uch 
valentliligini sarflashini isbotladilar. 
Kuper
kimyoviy birikmalardagi bog’lanishni 
chiziqcha
bilan ifodalashni taklif etadi. 
1858
yildan boshlab 
A.M.Butlerov
kimyoviy tuzilish nazariyasi ustida ishlay boshladi. 
Bu nazariyani yaratishda u 
M.V. Lomonosov
va 
Daltonning 
atomistik va materialistik 
qarashlariga asoslangan. XIX asrning o’rtalariga kelib amaliy kimyoning rivojlanishi natijasida 
ko’p tajriba ma’lumotlari to’planib qoldi. Organik kimyoda to’plangan ma’lumotlarga va 
o’zining boy tajribasiga asoslangan holda 
A.M.Butlerov 1861-yilda
 «organik birikmalarning 
kimyoviy tuzilish» 
nazariyasini yaratdi. Bu nazariya atomlar molekulada ma’lum tartibda 
birikkan va ularning birikish tartibini kimyoviy usullar yordamida isbotlash mumkin, degan 
xulosaga asoslanadi. Nazariyaning 
ikki
xil ta’rifi mavjud: 
A.M.Butlerov
ta’rifi va uning 
hozirgi 
zamon
ta’rifi. 
A.M.Butlerov ta’rifi:
«murakkab moddalarning kimyoviy tabiati uning tarkibiga 
kiruvchi elementar zarrachaning tabiatiga, ularning miqdoriga va kimyoviy tuzilishiga 
bog‘liq».
 
Hozirgi zamon ta’rifi:
«organik birikmalarning fizik va kimyoviy xossalari uning 
tarkibiga kiruvchi elementar zarrachaning tabiatiga hamda kimyoviy, elektron va fazoviy 
tuzilishiga bog‘liq».
 
Bu ta’rif birikmalarning hamma xossalarini hisobga oladi. 
A.M.Butlerov 
moddalarning xususiyatlarini o’rganish bilan ularning tuzilishini aniqlash 
va ayniqsa, moddaning tuzilishiga qarab xossalarini aytib berish mumkinligini isbotladi. 
Shved kimyogari
I.Ya.Berselius 
tomonidan aniqlangan izomeriya hodisasining 
mohiyatini birinchi bo’lib tushunturib berdi 
(1864-yil)
, 
izobutilenni
sintez qildi va uning 
polimerlanish
reaksiyasini amalga oshirdi 
(1867-yil), 
bu bulan yuqori molekular birikmalar 
sinteziga asos soldi. Ko’p organik moddalarni sintez qildi.
A.M.Butlerov 
«organik birikmalarning kimyoviy tuzilish» 
nazariyasining asosiy 
g’oyalarini 
1861-yilda Shpeyerda
tabiatshunoslarning qurultoyida 
«ximiyaviy moddalarning 
tuzilishi»
haqidagi ma’ruzasida quyidagicha bayon qilgan: 
1. Organik modda molekulasidagi atomlar tartibsiz joylashgan emas, balki ular bir-biri 
bilan o’z valentliklariga muvofiq ravishda, ketma-ketlikda, ma’lum bir izchillikda 
bog’langanlar. Molekulada atomlarning bunday izchillikda birikishi kimyoviy tuzilish 
deyiladi.
2. Organik moddalarning fizik va kimyoviy xossalari uning molekulasi tarkibiga 
qanday atomlar va qancha miqdorda bo’lishigagina emas, balki ularning o’zaro qanday 
joylashganligiga ya’ni kimyoviy tuzilishiga ham bog’liqdir. 
Tuzilish nazariyasining bu qoidasi, organik kinyoda keng uchraydigan izomeriya 
hodisasining mohiyatini tushuntirib beradi.