Органик бирикмаларнинг тузилиши ва реакцион қобилияти 1-қ

10. МЕЗОМЕР ТАЪСИРНИНГ БОШқА ТУРЛАРИ

Мезомер таъсирнинг юқорида кўриб ўтилган турлари - - ва р- - туридир.

Мезомер таъсирнинг оддий боғ электронлари билан қўш боғ электронларининг (,-) ёки иккита оддий боғ (,) электронларининг туташиши натижасида узатилиши ҳам маълум. Бу таъсирларни ўрганишга рус олими А. Н. Несмеянов катта ҳисса қўшган.
,- мезомер таъсир. Бу таъсир биринчи бор пропиленга водород бромид бирикиш реакциясида В. В. Марковников томонидан ўрганилган.

Пропилен молекуласининг қутбланишга (қ0,35D) метил гуруҳнинг фақатгина индукцион таъсири эмас (қJ), балки боғлардаги электронларнинг ҳам силжиши ўз таъсирини кўрсатади.

Бу таъсир натижасида метил гуруҳидаги водородларнинг ҳаракатчанлиги (протонли ҳусусияти) ортади ва кондентсатланиш реакциясига киришиш қобилиятига эга бўлиб қолади:

Алкил гуруҳлар ,-мезомер таъсирининг қуйидаги қаторда камайиб боришини 1935 йилда Беккер ва Натанлар аниқлаганлар:
-CH₃ > -CH₂-CH₃ > -CH(CH₃)₂ > -C(CH₃)₃
Шунинг учун бу таъсир (,- мезомер таъсир) гиперконъюгация ёки Натан-Беккер эффекти деб ҳам юритилади.
,- мезомер таъсир ,- ва p, - таъсирлардан фарқли равишда бирикманинг физик ҳоссаларига таъсир қилмайди, яъни бу таъсир кучсиз таъсирдир.
,-мезомер таъсир.
Оғир металл тузларининг (HgCl₂, SbCl₃, AsCl₃) этилен ва ацетиленга бирикиш маҳсулотлари Me-CH₂-CH₂-X ва Me-CHқCH-X да иккита оддий боғ: С–Ме ва С–Х боғлари электронларининг туташиши содир бўлади ва бирикмаларнинг реакцияларида (масалан, Х-гуруҳнинг алмашиниши реакцияларида) жуда осонлик билан этилен ва ацетилен ажралиб чиқади. Бу таъсир , - мезомер таъсир бўлиб у ҳам кучсиз ва модданинг физик хоссаларига таъсир қилмайди.
Мисоллар:

1. 
   қуйидаги бирикмалар орасидаги реакция тенгламсини ёзинг.
   

Ечиш. Симоборганлик бирикма Cl-Hg-CH₂-CHқO молекуласида C-Hg ва CқO боғлар электронларининг туташиши натижасида молекула кучли қутбланади:

Шунинг учун бу бирикма ацетилхлорид билан реакцияга киришганда реакцион марказ C-Hg – углерод-атомдан –CқO кислород атомига кўчади:

2. 
   қуйидаги реакция тенгламаларини тугалланг:
   

1. 
   Cl-Hg-CHқCH-Cl қ KI  ?
   
2. 
   Cl-Hg-CH₂-CH₂-OH қ HCl  ?
   

Ечиш: Берилган симоборганлик бирикмаларида , мезомер таъсир мавжуд бўлганлиги учун (C-Hg ва C-Cl ёки C-Hg ва C-OH), бу бирикмалардаги Cl ва –ОН гуруҳларнинг алмашиниш реакцияси ацетилен ва этилен газларининг осонлик билан ажралиб чиқиши билан боради:

3. 
   Натрийацетосирка эфири билан метилиодид орасидаги реакция тенгламасини ёзинг.
   

Ечиш. Натрийацетосирка эфири молекуласида ҳам ,- мезомер таъсир борлиги туфайли, реакция асосан реакцион марказнинг кислород атомидан углерод атомига кўчиши билан боради: