O‘quv qo‘llanma

7-BOB. Temir yo‘l transportida mexnat jamoalarini boshkarish
7.1. Temir yo‘l transporti korxonalarida mehnat jamoalarini boshqarish

Jamoa - bu ijtimoiy guruh turi, mehnatkashlarning yagona maqsad, faoliyat yo’lida birlashgan, uyushgan, boshqaruv, intizom va javobgarlik organlariga ega guruhdir. U a’zolarning manfaatlari birligi, hamda hamkorlik va o’zaro yordam munosabatlariga asoslangan ijtimoiy tashkilot shaklidir. Tashkilot sifatida jamoa intizom orqali tartibga solinadi va uni rahbarlar boshqaradilar. Jamoaning eng muhim integral belgisi ijtimoiy-psixologik birligidir. U tashkiqi vaziyatlarga bog’liq va turli darajalarda bo’ladi, masalan partsial va umumiy Partsial birlik kishilarning ma’lum bir yo’nalishdagi birligini ifodalaydi (maqsadlar, manfaatlar, qaramlar birligi). Bir yo’nalishda yakdil insonlar boshqa yo’nalishlarga qarshi bo’lishlari, o’zaro nizoga kirishishlari mumkin. Umumiy birlik yuqori darajadagi birlik hisoblanib, kishilar barcha asosiy yo’nalishlarda yakdil bo’ladilar. Bunda hamma bir-birini qo’llab-quvvatlaydi.

Jamoa rivojlanishning tashqi (ob’yektiv) shartlariga moddiy baza (maydon, texnik ta’minot), ish haqi darajasi, nufuz tuyg’usida aks etadigan ishlab chiqarishning ahamiyati va boshqalar kiradi. Ichki (sub’yektiv) shartlari korxonaning shaxsiy tarkibi va rahbarining sifatlari, ijtimoiy munosabatlarning puxtaligini o’z ichiga oladi.
Jamoaning rivojlanishiga uning yaqin muhit, boshqa jamoalar bilan o’zaro aloqalari ham ta’sir etadi. Boshqalardan ajrab qolish jamoani qashshoqlashuv va turg’unlikka olib keladi, aksincha, ilg’or tashkilotlar bilan keng aloqalar jamoaning faoliyat tajribasi boyishiga, uning nufuzi o’sishiga xizmat qiladi.
Jamoaning rivojlanishiga rahbar, uning tashkilotchilik qobiliyati va ma’naviy ahloqi ham ta’sir etadi. Bunda uning xarakteri, ish tajribasi, umuman olganda, boshqaruv uslubi ham kata ahamiyatga ega.
Mehnat jamoasining funktsiyalari quyidagilardan iborat:
1.Ishlab chiqarish-iqtisodiy. (Moddiy va ma’naviy manfaat ko’rish, tovarlar, xizmatlar va jamiyat uchun foydali bo’lgan boshqa narsalarni ishlab chiqish).
2.Tarbiyaviy. (Yuqori onglilik, faol hayotiy pozitsiya, qat’iyatlilik, vatanparvarlik kabi his-tuyg’ularni shakllantirish).
3.Tashkiliy-boshqaruvchilik. (O’z-o’zini boshqarish tizimiga mehnatkashlarni jalb etish, boshqaruvchilik faoliyatida malaka, tajriba va qiziqishlarni qo’llash).
4. Ijtimoiy nazorat. (Ijtimoiy me’yorlardan kelib chiqib, jamoa a’zolarining xatti-harakatini baholash, normativ xatti-harakatni rag’batlantirish va normadan og’gan xatti-harakatni jazolash).
5.Ishchi-xizmatchilarning ehtiyojlarini qondirish (hatto, noishlab chiqarish sohada ham).
6.Ishchi-xizmatchilarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun sharoit yaratish.
7.Xodimlarning turmush tarzini yaxshilash.
Mehnat jamoasida boshqaruv o’zini–o’zi boshqaruv ostida faoliyat yuritadi va rivojlanadi. Boshqaruv organlarisiz guruh tanazzulga uchraydi yoki betartib gurhga aylanib ketadi.
Jamoani boshqarish vazifasi rahbardan o’z vazifasini zamon talablariga monand ravishda boshqarish, shuningdek, muayyan tayyorgarlik, shaxsiy fazilatlarga ega bo’lishni talab qiladi. Rahbar faoliyatining quyidagi vazifalari yoki yo’nalishlarini keltirish mumkin:
1.Jamoani maqsadga yo’naltirish vazifasi. Maqsad-bu korxonaning kelajakdagi holati bo’lib, faoliyat shunga yo’naltiriladi. Jamoaning aniq maqsadlari, yaqin va uzoq davrga mo’ljalangan istiqbol rejalari muayyan ijtimoiy qadriyatlari belgilangandagina muvaffaqiyatli rivojlanadi.
2.Strategiya ishlab chiqish. Bu vazifa maqsadga erishish yo’llarini aniqlash va korxona faoliyat turli yo’nalishlarining kelajakdagi ahamiyatini baholashni ko’zda tutadi.
3.Rejalashtirish vazifasi. Jamoa rahbari mavjud strategiya asosida rejalar ishlab chiqadi yoki yuqori turuvchi idoradan topshiriq oladi. Rejalashtirish, faqat, tayyor mahsulot tayyorlash, mehnat va resurslar sarfiga taalluqli bo’lmasdan, jamoaning rivojlanishi, mehnat unumdorligini, xodimlarning malkasini, ularning umumiy madaniy saviyasini oshirish kabilarni ham ko’zda tutishi mumkin.
4.Moslashtirish (muvofiqlashtirish) vazifasi. Faqat muvofiqlashtirilgan faoliyatidagina qo’shimcha ishlab chiqarish kuchlari (sinergik unum) yuzaga keladi. Ijrochilarning harakatini kelishtirish mehnat topshiriqlarini rejali taqsimlash, umumiy vazifalarni hal etish mehnat taqsimotigagina dahldor bo’lib qolmay, tayyorgsharlik darajasining kundalik hisobi, jamoa mehnat faoliyatining tizimlarini ham qamrab oladi.
5.Tartibga solish muvofiqlashtirishga turdosh vazifa bo’lib, ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini tanlangan doirada tutib turish zarurati bilan bog’liq. U ishlab chiqarish jarayonlarining samarali bo’lishga sharoit yaratadi.
6.Reglamentatsiya vazifasi. U hokimiyat kuchi bilan ishlab chiqarish tizimida jarayonlarning kechishi, mehnat va dam olish rejimi, huquq va burchlar tizimi va h.k larning muayyan tartibga amal qilishini ta’minlashga qaratilgan.
7.Rag’batlantirish (ishtiyoq uyg’otish) vazifasi. Jamoa va har bir shaxs, ayniqsa rivojlanishning dastlabki bosqichlarida ishlab chiqarish faoliyatining rag’batlantirishiga (motivatsiyasiga) ehtiyot sezadilar. Tajriba ko’rsatadiki, rag’batlar (moyillar) to’g’ri hisobga olinganda yuqori mehnat unumdorligiga erishish mumkin. Rag’batlar, odatda moddiy va ma’naviy turlarga bo’linadi. Har ikkisi uyg’unlashda ta’sir kuchi oshadi.
8.Nazorat qilish vazifasi. Nazorat-bu natijalarni qo’yilgan maqsadlar bilan taqqoslashdir. U jamoa faoliyatining muayyan ma’naviy-psixologik iqlimini saqlashga, mehnat reglamentiga amal qilishga qaratilgan bo’lib, ma’naviy-psixologik iqlimga ta’sir etadi. Ayrim shaxslarning intizomsizligi, ish tartibini buzishi, mahsulot sifatini pasaytirishi jamoada sarosima, tanglik, ishonchsizlik va shu kabilarni keltirib chiqaradi. O’z navbatida, ma’naviy-psixologik iqlim mehnat va uning samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi.
9.Tarbiyalash vazifasi. Jamoaga rahbarlik faqat yuqori mehnat unumdorligiga erishish va sifatli mahsulot ishlab chiqarilishini ta’minlashdangina iborat bo’lmay, jamoada uyushqoqlik bilan mehnat qilishga va yashashga qodir, yuksak mehnat ahloqiga ega xodimlarni tarbiyalashni ham ko’zda tutadi.