O‘quv qo‘llanma

6.4. Uzoq davr uchun transport xizmati ko‘rsatishning sifat ko‘rsatkichlarini hisoblash usullari

Transport xizmatlarining respublika iqtisodiyotidagi roli katta. CHunki xar qanday ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sohasining faoliti transport bilan bog‘liq. Buni quyidagi chizmadan ham ko‘rish mumkin.

-rasm. O‘zbekiston iqtisodiyotida transport xizmatlarinin o‘rni

Transport xizmatlarining son va sifat tavsifidan turlicha iqtisodiy manfaatlar yuzaga keladi va ularni quyidagicha tasvirlash mumkin.

-rasm. Transport xizmatlarining iqtisodiy manfaatlari
Xizmat ko‘rsatish sohasining an’anaviy tarkibiy qismlaridan biri – «transport xizmatlari» iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u o‘z tarkibiga barcha turdagi yuk va yo‘lovchilar tashuvini va bu jaraѐnga muvofiq keluvchi yoki yordam beruvchi operatsiyalarni qamrab oladi. Transport xizmatlarini aholining va yuk egalarining talablariga mos holda amalga oshirish uchun birinchi navbatda mamlakat hududlarining transport bilan ta’minlanishi muhimdir.
Mamlakatning yoki uning ayrim hududlarining transport bilan ta’minlanganligi deganda aloqa yo‘llarining bir yoki bir nechta transport (transport infrastrukturasi) turlari bilan to‘lishi tushuniladi.
Hududning transport ta’minoti darajasi quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
- yo‘l tarmoqlarining zichligi (hududning transport ta’minoti, km/1000km²);
d_c = L_e / S;
- aholining transport bilan ta’minlanganligi, km/1000 kishi;
d_n = L_e / N,
bu erda: L_e – temir yo‘llarning ekspluatatsion uzunligi, km;
S – tortilgan hudud maydoni (umumiy yoki qamrab olingan), km²;
N – tortilgan hududdagi aholi soni, kishi.
-jadval
Mamlakatning transport ta’minoti

Mamlakat hududlari	S, mln km^2	H, mln kishi	Lt.y., ming km	La, ming km	Ldaryo, ming km	Tarmoq zichligi, km/1000km^2			Transport bilan ta’minlanganlik, km/10000 kishi
						T.y.	Avt.	Daryo	T.y.	Avt.	Daryo

Ta’minlanganlikni aniqlashni takomillashtirish maqsadida hududning tarsnport bilan ta’minlanganligi va aholining transport bilan ta’minlanganligi ko‘rsatkichlarini birlashtiruvchi Engel koeffitsienti

va hududdagi sanoat mahsuloti ishlab chiqarish xajmi Q ni hisoblashda Uspenskiy koeffitsientidan foydalaniladi
.
Transport xizmatlari sohasidagi mutaxassislar tomonidan temir yo‘l transportida yuk egalari uchun transport xizmatiga erishuvchanlik ko‘rsatkichi quyidagicha aniqlash taklif etiladi

bu erda: – temir yo‘lga kelgan yukni qabul qilgan daqiqadan to uni yuk qabul qiluvchiga topshirgungacha bo‘lgan vaqtdagi tonna-soatlar;
– shu davrda temir yo‘lda yukni etkazib berishda bajarilgan tonna-kilometrlar;
– yuk egalari joylashgan, temir yo‘l transporti xizmat ko‘rsatadigan hudud maydoni, km² .