O‘quv qo‘llanma

3.3. Tashkiliy tuzilmani tuzish tamoyillari

Boshqaruvning ilk bosqichlari qadimgi zamonlarga borib taqaladi.

Boshqaruvning tamoyillari va vazifalari turli ko‘rinishda bo‘lib,
ularning ildizlari eng qadimgi davlatlarning vujudga kelish davrlari
bilan bog‘langan. Ilk davlatlarning tashkil bo‘lishiga jamiyat rivojining ichki qonuniyatlari(ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning yuqori darajasi, hunarmandchilik, tovar ayirboshlash va savdoning tez rivojlanishi, sug‘orma dehqonchilik va boshqalar) bilan birga, tashqi omillar kuchayib borayotgan siyosiy qarama-qarshiliklar va harbiy to‘qnashuvlar ham ta’sir qilgan.
Jahon tarixidan ilk davlatlar dehqonchilik va chorvachilik kabi ishlab chiqaruvchi xo‘jaliklar paydo bo‘lgan joylarda shakllanadi.
Boshqaruvning paydo bo‘lish asoslari quyidagilardan iborat:
- ishlab chiqarish va ijtimoiy mehnat taqsimoti;
- tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish zaruriyati;
- jamoadagi urf-odatlarni bajarish;
- jamiyatning ijtimoiy-amaliy vazifalar jihatdan bo‘linishi.
Qadimgi boshqaruv tizimi tubandagi funksiyalar bilan bog‘langan
holda amalga oshirilgan: iqtisodiy; ijtimoiy; harbiy-siyosiy.
Ishlab chiqarish rivojlanishining proporsionallik tamoyilini bilmaslik oqibatida bir xildagi buyumlar haddan tashqari ko‘p ishlab chiqariladi, ikkinchi bir turdagi buyum esa kam ishlab chiqariladi. Ishlab nchiqarishdagi balans buziladi, bir turdagi buyumlar taqchilligi kuzatilganda, boshqa turdagi buyumlar omborlarda taxlanib yotadi. Oqibatda mehnat qiymatining yalpi pasayishi vujudga keladi. Korxonalar va aholi ehtiyoji qondirilmay qoladi. Balansning tiklanishi qaytarilib bo‘lmas
harajatlarni, jamlanma buyumlarning yo‘qotilishi, maqsadsiz sarflangan
mehnat evaziga amalga oshiriladi.

-rasm. Boshqaruv tamoyillari

Transportni boshqarish bo'yicha ikki xil qarash mavjud. Ulardan biriga ko`ra transport «soati mexanizmi»dek ishlaganligi uchun markazlashtirilgan va qat’iy boshqaruv tizimini talab qiladi. Ushbu nuqtai nazarning tarafdorlari qat'iy bog'lanishlar va qoidalar asosida korxonaning barcha yo'nalishlarini va tomonlarini qamrab olish mumkinligiga asoslanadi va quyi bo'g'inning fikrlarisiz hech qanday qaror qabul qilinmaydi. Transportni boshqarishning ushbu tushunchasi ishlab chiqarishni boshqarishning determinallashgan jarayoni sifatida texnokratik kontseptsiyasiga mos keladi. Ushbu qarashni qo'llab-quvvatlovchilarning fikriga ko'ra, transportni boshqarish jarayonlari haddan tashqari avtomatlashtirilgan bo'lishi mumkin va odamlar o'rniga texnik tizimlar, avtomat mashinalar kiritiladi.

Yana bir nuqtai nazar menejment - bu ijodkorlikning maxsus turi ekanligiga asoslanib, unda menejerlarning odatdagi ishi norasmiy jarayonlar bilan birlashtirilgan. Ushbu nuqtai nazarning vakillari har qanday texnik vositani boshqaradigan odamni almashtirish mumkinligini rad etishadi va ularning birgalikdagi faoliyatida tabiat va jamiyat qonunlariga bo'ysunadigan inson-mashina tizimlaridan foydalanishni ta'kidlashadi. Ular ishlab chiqarish jarayonlarini global tartibga solish zarurligini tan olmaydilar. Ishlab chiqarish uchun "o'zini rivojlantirish" huquqi saqlanishi kerak. Inson tabiatning bir qismidir va shuning uchun barcha nuqtai nazardan - jismoniy, psixo-fiziologik, axloqiy va hkz.dan o'rganish zarur. Mutaxassislar ikkinchi nuqtai nazarni quyidagi sabablarga ko'ra transportga nisbatan tubdan to'g'ri deb hisoblashadi.
1. Transportni mexanik va global miqyosda faqat avtomatik mashinalar yordamida boshqarish juda murakkab. Barcha boshqaruv jarayonlarini markazlashtirish (global miqyos)da qaralganda bir izli temir yo`lni qurishning o`zi, yo'l yoki suv uchastkasining barpo etilishidan ko`ra ham og`ir. Mashinalarni boshqarishning eng maqbul yechimini izlash ko'p sonli variantlarni ko'rib chiqishni talab qiladi. Boshqarish jarayonlarida nafaqat hozirgi vaqtda boshqariladigan tizimning holatini bilish kerak, balki kelajakda ham variantlar soni juda ko'payib boradi va global optimallashtirish g'oyasi yanada noreal bo'lib qoladi. Eng tezkor avtomatik mashinalar bunga yo'l bermaydi, ammo ulardan oqilona foydalanish ma'muriy apparat ishchilarining ishini sezilarli darajada osonlashtiradi.
2. Insonning o'zi tabiatning bir qismi bo'lgani uchun, u ishlab chiqarish tizimlarining butun hayotini yoritib berishga qodir emas. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarish tizimlari uchun boshqaruv apparatini shakllantirishda biz o'z-o'zini rivojlantirish, o'zini o'zi boshqarish va o'zini o'zi boshqarish shaklida ichki avtomatizmni istisno qila olmaymiz.
3. Boshqarish tizimlarida o'nlab va yuz minglab to'g'ridan-to'g'ri aloqa mavjudligida transport texnologiyalarining doimiy ravishda takomillashtirilishi, ularni kompyuter modellarini boshqarish jarayonlarini global qamrab olishga qaratishda, ularni tez-tez, lekin mohiyatan uzluksiz ravishda sozlash ham nosozliklarga olib keladi. Bunday texnokratik tushuncha yaqin orada haqiqiy iqtisodiy va tashkiliy halokatga aylanishi aniq. Shu sababli, tashkiliy tuzilmalarni ishlab chiqishda iqtisodiy samaradorlik kabi talablarning bajarilishini ta'minlaydigan nazariy jihatdan maqbul emas, lekin amaliy jihatdan oqilona yechimlarni topish kerak. Transport sohasidagi ma'lum bir sifat (ta'sir) darajasida minimal boshqaruv xarajatlari; tarkibdagi havolalarning yuqori tezkorligi; texnik jihozlar darajasiga va transport jarayonini tashkil etishga muvofiq.
Boshqarish apparatlarining umumiy tashkiliy tuzilishini ishlab chiqish murakkab, iterativ jarayon bo'lib, unda muhandislik hisob-kitoblar korxonalarda to'plangan transport va sanoat tuzilmalarida qayd etilgan amaliy tajribadan foydalangan holda birlashtiriladi. Mavjud korxonalarda, yetakchi muhandislik-texnik ishchilar va boshqaruv apparati xodimlarining soni bo'yicha tuzilmalar va standartlar davriy ravishda qayta ko'rib chiqilib, mavjud sanoat standartlari va boshqa tavsiyalarga muvofiq tuzatiladi. Faqat loyihalashtirilayotgan va foydalanishga topshirilayotgan korxonalar uchun hisob-kitoblar yangicha va to'liq hajmda amalga oshiriladi.
Ayrim organ shaklida quyi (tayanch) transport korxonalarining boshqaruv apparatlari ko'pincha ajralib turmaydi. Bu faqat yirik transport birlashmalarida (temir yo'llar, transport kompaniyalari va boshqalar) qo'llaniladi. Ayrim transport korxonalari darajasida iqtisodiyotning tarkibiy tashkil etilishi ishlab chiqarish tarkibini korxonaning boshqaruv apparati bo'linmalari va uning alohida ishlab chiqarish maydonlarining kombinatsiyasi sifatida namoyon bo'ladi.
Sanoat darajasida tarkibiy tashkilot sanoatni boshqarishning umumiy sxemasi sifatida ishlaydi va unda o'z aksini topadi:
- transport korxonalari, ularning birlashmalari va tegishli boshqaruv organlarining miqdoriy tarkibi;
- ularni tashkil etish shakllari va huquqiy tuzilishi;
- o'zaro ishlash tamoyillari;
- hududiy taqsimot.
Turli xil boshqaruv harakatlarini bajarish ixtisoslashganda, boshqaruv ishlari funksiyalari deb nomlangan bir hil, bitta belgili qismlarga bo'linishida eng samarali hisoblanadi. Har bir boshqaruv funksiyasi bitta maqsadning kompleksini o'z ichiga oladi. Funksiyalarning tarkibi va ular bo'yicha ish hajmi boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini shakllantiradi va yana bir muhim tamoyil - har bir tashkiliy bo'linmaning funksional yaxlitligi, uning nisbiy izolyatsiyasi va mustaqilligi. Ushbu printsipga muvofiq, funksional birliklar ularga yuklangan funksiyalarning bajarilishi uchun to'liq javobgardir.
Ayrim hollarda, individual funksiyalar bir-biri bilan chambarchas bog'lanishi zarur sharoitlarni yaratadi va bir nechta funksiyalarni (ish turlari) bitta bo'linmaga - xizmat bo'limiga jamlashga zarurat tug'diradi. Xizmat odatda bir nechta bo'limlardan iborat. Bu ixtisoslashuv printsipi kabi muhim bo'lgan funksional integratsiya tamoyilini ko'rsatadi.
Boshqaruv organlari to'g'risidagi normativ-huquqiy hujjatlar, navbatchilik yo'riqnomalari va boshqa qo'llanmalar transportning har bir turida mavjud bo'lib, ular boshqaruvning tashkiliy tuzilmasining har bir bo'g'inining faoliyatini tartibga solishda qo'llanilishi kerak. Ishlab chiqarishni boshqarish tizimini rivojlantirishning progressiv tendentsiyalari asosida boshqaruv tuzilmalarini tipifikatsiyalash katta ahamiyatga ega.