O`quv ishlari bo`yicha prorektor R. Jumayev Aruz qoidalari va mumtoz poetika fani bo`yicha universitetlarning

V – V –
Maqbuz
2.	Kaf	Mafo`iylu	V – –V	Makfuf
3.	Xarm	Maf’uvlun	– – –	Axram
4.	Xarb	Maf’uvlu	– – V	Axrab
5.	Shatar	Maf’ulun (fo`ilun)	– V –	Ashtar
6	Hafz	Mafo`il (fauvlun)	V – –	Mahfuz
7.	Qasr	Mafo`iyl	V – ~	Maqsur
8.	Xatm	Mafo` (Fauvl)	V ~	Axtam
9.	Jabb	Mafo` (Faal)	V –	Majbub
10.	Zalal	Fo`	~	Azall
11.	Batr	Fa’	–	Abtar

Hazaj bahri Sharq mumtoz adabiyotini yashnatib turgan ulug` janrlardan biri bo`lmish ruboiyning vaznlarini hosil qilishi bilan yanada ahamiyatlidir. Ruboiy vaznlari haqida keyingi darsda fikr yuritishni ma’qul topdik.

Hazaj bahri mumtoz musiqamiz bilan chambarchas bog`liq. “Hazaj bahri vaznlari o`z xususiyatlariga ko`ra mumtoz va xalq kuylariga mos bo`lib tushadi. “Shashmaqom” kuylaridan 63 tasining hazaj bahri vaznlaridagi she’rlarga bastalangani shundan dalolat beradi. She’riyatimizda mazkur bahrning 30 dan ortiq vaznidan keng foydalanib kelingan”³². Hazaj bahrining “hazaji musaddasi mahzuf”, “hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf”, “hazaji musammani solim”, “hazaji musammani ashtar”, “hazaji musammani axrab”, “hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf” kabi vaznlari o`zbek mumtoz qo`shiqchiligi rivojini ta’minlagan vaznlardan sanaladi. Bu vaznlarda ijod qilish uchun esa nafaqat iste’dod, balki bilim ham zarur. Nuqtani o`zbek zamonaviy aruzini jonlantirgan sevimli shoirimiz Erkin Vohidovning hazaji musammani ashtari aslamda yozilgan hikmatli bayti bilan quysak:
Kim-da iq-/ ti-dor yo`q-dur, / ilm i-la / hu-nar zo-ye,
– V – / V – – – / – V – / V – – –
Iq-ti-dor / be-rur-man deb / chek-ma ranj, / ke-tar zo-ye.
Bayt vaznini aniqlash qiyinchilik tug`dirmaydi, negaki bo`g`in va hijo bir xil. Ayni chog`da, baytni ohangga solib bir necha bor o`qisangiz, bayt ohangi aruz vazni qoidalaridan biroz xabardor kishiga o`z vaznini aytadi. Ohang bayt vaznini aniqlash uchun yo`l ko`rsatishiga ishonch hosil qilmoqchi bo`lsangiz, bir xil ohangda ifodali o`qish mumkin bo`lgan ikki g`azaldan bir misradan olib bayt holiga keltirish, ularni birgalikda o`qib ko`rib, vaznini aniqlash mumkin. Baytni qayta-qayta o`qib ko`ring va vaznining aniqlanganiga e’tibor qiling. So`ng misrani-taqte’ni, misrani-taqte’ni ohangga solib o`qing. Go`yo ikki baytni o`qigandek bo`lasiz. Bunday yo`lni o`rganib borish natijasida she’rlar vaznini hijolar ostiga chizib o`tirmay ham aniqlash mumkin ( Misralar Boborahim Mashrab ijodidan olingan):
Ey sa- bo, men-din de-gil sar-vi ra- vo-nim- ga du- o (163-bet),
fo` i- lo-tun /fo`- i- lo- tun /fo`-i- lo-tun /fo`-i-lun
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
Jim – ja-mo-ling-ni ko`-ray deb kel-di m,ey sho-hi ja-hon (153-bet).
fo` i- lo-tun / fo`-i- lo- tun /fo`-i- lo-tun /fo`-i-lun
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
Hozirgi kunda ham shoirlarimiz bu vaznga murojaat qilmoqdalar.
So`y-la-sin Af / -ro-si-yob-u, so`y-la-sin O`r-xun xa-ti,
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
Ko`h-na ta-rix sho-da-si-da bit-ta mar-jon, o`z-be-gim³³.
– V – – / – V – – / – V – – / – V –
Ramal bahri eng ko`p tarqalgan bahr bo`lib, asrlar davomida kuylab kelingan qo`shiqlar bag`rida orolanib yurgani rost. Shu sabab aynan shu bahr zamonaviy she’riyatda ko`proq tarqaldi.
Hazaj bahri Sharq mumtoz adabiyotini yashnatib turgan ulug` janrlardan biri bo`lmish ruboiyning vaznlarini hosil qilishi bilan yanada ahamiyatlidir. Ruboiy vaznlari haqida keyingi darsda fikr yuritishni ma’qul topdik.
Hazaj bahri mumtoz musiqamiz bilan chambarchas bog`liq. “Hazaj bahri vaznlari o`z xususiyatlariga ko`ra mumtoz va xalq kuylariga mos bo`lib tushadi. “Shashmaqom” kuylaridan 63 tasining hazaj bahri vaznlaridagi she’rlarga bastalangani shundan dalolat beradi. She’riyatimizda mazkur bahrning 30 dan ortiq vaznidan keng foydalanib kelingan”<sup>34</sup>. Hazaj bahrining “hazaji musaddasi mahzuf”, “hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf”, “hazaji musammani solim”, “hazaji musammani ashtar”, “hazaji musammani axrab”, “hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf” kabi vaznlari o`zbek mumtoz qo`shiqchiligi rivojini ta’minlagan vaznlardan sanaladi. Bu vaznlarda ijod qilish uchun esa nafaqat iste’dod, balki bilim ham zarur. Nuqtani o`zbek zamonaviy aruzini jonlantirgan sevimli shoirimiz Erkin Vohidovning hazaji musammani ashtari aslamda yozilgan hikmatli bayti bilan quysak:
Kim-da iq-/ ti-dor yo`q-dur, / ilm i-la / hu-nar zo-ye,
– V – / V – – – / – V – / V – – –
Iq-ti-dor / be-rur-man deb / chek-ma ranj, / ke-tar zo-ye.
– V – / V – – – / – V – / V – – –