O`quv ishlari bo`yicha prorektor R. Jumayev Aruz qoidalari va mumtoz poetika fani bo`yicha universitetlarning

Ramal bahri. Fo`ilotun ruknining zihofoti
Asl ruknlar takroridan bahrlar hosil bo`ladi, dedik. Ammo bahrlarning vaznlarini hosil qilishda asl ruknlar bilan birga noasl ruknlar ham ishtirok etadi. Shu sabab bahrlar yuzaga keltiradigan vaznlar miqdori ancha. O`zbek aruzshunosligi yutuqlarini o`zida mujassamlashtirgan “O`zbek aruzi lug`ati” adabiyotshunos olim Anvar Hojiahmedovning jiddiy va mashaqqatli mehnatlari mahsuli sifatida aruz ilmini o`rganayotganlarga ko`mak bera oladi. “Mezon ul-avzon”, “Badoyi’u-s-sanoyi’”, “Muxtasar” asarlari ham bahrlar yuzaga keltirgan vaznlarni o`rganishda bugungi kitobxonga murakkablik qilmaydi. Negaki, ustoz adabiyotshunoslar har bir ma’lumot tushunarli ifodalanishi uchun astoydil intilganlar. Diqqat qiling: “Bilgilkim har tag`ayyurkim usulga kirar ani zihof derlar. Ul rukni mug`ayyarni muzohafu furu’ derlar. Bu tag`ayyur yo mufrad bo`lur, yo murakkab”<sup>20</sup>. Asl rukndagi o`zgarish bir ruknda bor-yo`g`i bitta bo`lsa, mufrad (fard, ya’ni yakka) – sodda tag`ayyur, ya’ni o`zgarish; bir ruknda birdan ortiq bo`lsa, murakkab o`zgarish deyiladi.
O`zbek she’riyatida eng ko`p qo`llanadigan bahrlar ramal, hazaj, rajaz kabilar bo`lib, asrlardirki bu bahrlarda yaratilgan go`zal she’rlar ko`nglimizni sehrlaydi, ruhimizga oqib kiradi. Bugun aruz vaznida yaratilayotgan aksar asarlar ham aynan shu bahrlarda ekani ma’lum. Shu sabab bu bahrlarni o`rganish lozim. “Alisher Navoiy “Mezon ul-avzon”da ramal bahrining o`n uch vazninigina sanab o`tib, ularga misollar keltiradi. Bobur o`zining “Muxtasar”ida “Ramal bahri ellik to`qqiz vazn, o`ttiz bir musta’mal, yigirma sakkiz muxtara’, o`n ikki vazn musta’mali matbu’ ”, – deb ta’kidlab, 59 vaznning barchasiga misollar keltiradi. She’riyatimizda ramal bahrining 24 vaznidan foydalanilgan”²¹. Bularni o`rganish uchun zihofotdan xabardor bo`lish lozim.
“Zihof” so`zi arabcha bo`lib, bir necha ma’noni anglatadi. Biz uchun muhim ma’nosi: “Aruzda bir bahr (vazn)ning juzvlarida bo`ladigan o`zgarishlar (orttirish va kamaytirish yo`li bilan)”<sup>22</sup>. Asl rukndagi bir yoki bir necha harfning o`zgarishi: orttirilishi yoki kamaytirilishi zihoflarni, ya’ni noasl ruknlarni hosil qiladi. Har bir asl ruknning o`z zihofoti bor. Ular asosida bir bahrdan rang-barang vaznlar hosil bo`ladi. “Fo`ilotun zihofoti o`ndur”²³. Turli manbalardagi ma’lumotlarda tafovutlar bo`lgani sababli zihoflarni berishda “Mezon ul-avzon”ga tayandik. Chizmasini yodlash shart emas. Zihof va uning vaznda ifodalanishini bilsangiz, chizmasini ular yordamida tayyorlash mumkin.

№	Zihof nomi	Asldagi o`zgarish sabab hosil bo`lgan noasl rukn	Chizmasi	Vazn nomida zihof-ning ifodalanishi
1.	Tasbig`	Fo`iloton (fo`iliyon)	– V – ~	Musabbag`
2.	Xabn	Failotun	V V – –	Maxbun
3.	Shakl	Failotu	V V – V	Mashkul
4.	Kaff	Fo`ilotu	– V – V	Makfuf
5.	Tash’is	Folotun (fo`itun)	– – – (– V – )	Musha’as
6	Qasr	Fo`ilot (fo`ilon)	–V ~	Maqsur
7.	Hazf	Fo`ilo (fo`ilun)	– V –	Mahzuf
8.	Rab’	Fa’uvl	– ~	Marbu’
9.	Qat’	Fo`il	– –	Maqtu’
10.	Jahf	Fa’	–	Majhuf

Ramal bahri yuzaga keltirgan vaznlarning ayrimlarini ko`rib o`tsak.

Man-ga haj-ring-dan a-lam ko`p,
– V – – / – V – –
Sa-na-mo, qil-ma si-tam ko`p²⁴.
– V – – / – V – –
Keltirilgan baytning vaznini nomlash uchun, avvalo, chizmaga qarab taqte’ni yozamiz:
fo`ilotun / fo`ilotun,
fo`ilotun / fo`ilotun.
Fo`ilotun ruknining takroridan ramal bahri yuzaga keladi. Endi ruknlar sonini aniqlaymiz. Bir baytda to`rtta ekan. “To`rt” so`zi murabba’ deyilgan. Ruknlar sifatiga e’tibor qaratamiz, rukn to`rt marta ham to`liq qatnashayotgani uchun “solim” so`zi qo`llanishi kerak. Natijada vaznning nomi hosil bo`ladi: ramali murabba’i solim (“Solim” so`zi arabcha bo`lib, “sog`lom” degani).
Vaznning nomi “ramali murabba’yi maqsur” bo`lsa, taqte’ va chizmasi quyidagicha ifodalanadi, yuqoridagi taqte’dan bir hijo kamayadi va zihofga uchragan rukndagi oxirgi hijo o`ta cho`ziq bo`ladi:
fo`-i-lo-tun / fo`-i-lon,
– V – – / – V ~
fo`-i-lo-tun / fo`-i-lon.
– V – – / – V ~
“Maqsur” so`zi arabcha bo`lib, “qusurli, kamchilikli” degani.
Vaznning nomi “ramali murabba’yi mahzuf” bo`lsa, taqte’ va chizmasi quyidagicha ifodalanadi, yuqoridagi taqte’dan o`ta cho`ziq hijoning cho`ziq hijoga almashinishi bilan farqlanadi:

fo`-i-lo-tun / fo`-i-lun,

– V – – / – V –
fo`-i-lo-tun / fo`-i-lun.
– V – – / – V –
Ramal bahrining musaddas va musamman shaklidagi vaznlarini misollar asosida ko`rib o`tsak.