O’quv darslik

o‘rganib qolish (tolerantlik
14
) 
deyiladi. O‘rganib qolish juda ko‘p 
preparatlar ta’sirida yuzaga chiqadi va unda dori preparatining kundalik kiritilib 
turilgan dozasi ta’sirida oldingi samaraning yuzaga chiqmasligi kuzatiladi. 
Oldingi samaraning yuzaga chiqishi uchun preparatning dozasini oshirish lozim 
bo‘ladi. O‘rganib qolish moddalar so‘rilishining kamayishi, parchalanishing 
oshishi yoki chiqarilishining tezlashishi hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Ayrim 
preparatlarda esa ularga sezgir bo‘lgan retseptorlar sezuvchanligining pasayishi 
ham muhim ahamiyatga ega.
Ba’zi bir guruh preparatlarida boshqa guruh preparatlari bilan, ayrim 
hollarda esa guruh ichidagi preparatlarda 
kesishuvchi o‘rganib qolish 
yuzaga 
chiqishi mumkin. Bunda har ikkita preparat ham o‘zaro ta’sirlashuvchi bir xil 
retseptorlarga yoki ularning substratlariga ta’sir qiladi. Bunday holatlar yuzaga 
chiqishi ehtimolini o‘rganib qolish yuzaga chiqqan preparatni boshqasiga 
almashtirishda inobatga olish lozim.
14
Lotinchadan 
tolerantia
– sabr, bardosh 

---

- 58 -
O‘rganib qolishning o‘ziga xos turi – 
taxifilaksiya
15
 
deb yuritiladi. Bunda 
prepratga nisbatan o‘rganib qolish juda qisqa vaqt mobaynida yuzaga chiqishi 
mumkin, hatto ayrim paytlarda preparatni ikkinchi marta kiritganda ham. 
Masalan, efedrin gidroxloridini 10-20 daqiqalik interval bilan qayta-qayta 
kiritilganda u arterial qon bosimini dastlabkisiga nisbatan kamroq darajada 
ko‘taradi. 30-40 daqiqadan keyin esa arterial qon bosimiga umuman ta’sir 
qilmay qo‘yadi. 
Ayrim dori moddalar organizmga qayta kiritilganda ularga nisbatan 
qaramlik 
paydo bo‘ladi. Mazkur holat bemor tomonidan vaqti-vaqti bilan 
o‘zining kayfiyatini ko‘tarish, nohush kechinmalarini bartaraf etish va boshqa 
maqsadlarda dori moddasini qayerdan, qanday qilib bo‘lsa ham topib, qabul 
qilishga intilish hissi orqali namoyon bo‘ladi. Ikki xil turi farqlanadi: ruhiy va 
jismoniy. 
1) Ruhiy qaramlikda 
dori moddasining bemor organizmiga vaqtida 
tushmasligi unda faqat emotsional diskomfort keltirib chiqaradi xolos. Bunday 
dori vositalariga kofein, nikotin, kokain, Hindiston kandiri (marixuana, gashish), 
LSD-25 (lizergin kislotasining dietilamidi) kabi moddalar kiradi. 
2) Jismoniy qaramlik 
o‘ziga xos og‘ir darajada kechadi. Unda bemorga 
kiritilayotgan modda uning organizmiga o‘z vaqtida tushmasa yoki prepartni 
kiritish birdaniga bekor qilinsa, u holda o‘ta og‘ir kechuvchi bekor qilish – 
abstinensiya
16
sindromi 
yuzaga chiqadi. Bunda bemorning umumiy ahvoli o‘ta 
og‘ir, kuchli ruhiy buzilishlar, ko‘pchilik a’zo va tizimlar faoliyatining keskin 
izdan chiqishi bilan kechuvchi har xildagi va jiddiy somatik buzilishlar hatto 
o‘limga ham olib kelishi mumkin. Jismoniy qaramlik ko‘pincha narkotik 
analgetiklar (morfin, kodein, promedol va b.), gerain, qoradori (afyun), narkotik 
turdagi uxlatuvchi vositalar (fenobarbital, barbital, barbamil va b.) kabi 
moddalar ta’sirida tez yuzaga chiqadi. 
15
Yunonchadan 
tachys
– tez, 
phylaxis
– xushyorlik, qo‘riqlash 
16
Lotinchadan 
abstinentia
– nafsni tiyish, saqlanish 

---

- 59 -
Hozirgi kunda butun yer yuzida dorilarga nisbatan kelib chiqadigan 
qaramlikning oldini olish va davolash o‘ta murakkab tibbiy va ijtimoiy muammo 
hisoblanadi. 
G) Dori vositalarining o‘zaro ta’sirlari 
Amaliy tibbiyotda bemorlarni davolashda ko‘pincha bir nechta preparat 
birdaniga qo‘llaniladi. Bunda ular bir-birlari bilan o‘zaro ta’sirlashishlari, bir-
birlarining ta’sir davomiyligini oshirishlari yoki kamaytirishlari, farmakologik 
samaralarini kuchaytirishlari yoki pasaytirishlari, nojo‘ya va zaharli ta’sirlarini 
oshirishlari yoki kamaytirishlari ehtimoli yuzaga chiqadi. 
Shularga asoslangan holda dori vositalarining o‘zaro ta’sirlarini 
quyidagicha tasniflash mumkin: 
I. Farmakologik o‘zaro ta’sir (dori vositalarining inson organizmiga 
tushgandan keyingi o‘zaro ta’siri): 
1. Dori vositalarining farmakokinetikasidagi o‘zgarishlarga asoslangan 
o‘zaro ta’sir yoki farmakokinetik o‘zaro ta’sir; 
2. Dori vositalarining farmakodinamikasidagi o‘zgarishlarga asoslangan 
o‘zaro ta’sir yoki farmakodinamik o‘zaro ta’sir; 
3. Dori vositalarining kimyoviy va fizik-kimyoviy xossalariga asoslangan 
o‘zaro ta’sir. 
II. Farmatsevtik o‘zaro ta’sir (dori vositalarining inson organizmiga 
tushguniga qadar bo‘ladigan o‘zaro ta’siri). 
Turli xil dori vositalarini birgalikda qo‘llash tibbiyot amaliyotida ularning 
foydali ta’sirlarini oshirishga qaratilgan holda samaralarini kuchaytirish yoki 
qo‘shish uchun ishlatiladi. ammo , har doim ham ijobiy samaralar kelib 
chiqavermaydi. Ba’zan dorilarning o‘zaro ta’siri natijasida kutilmagan samaralar 
kelib chiqishi mumkin va buni 
dorilarga nisbatan nomutanosiblik 
deb yuritiladi. 
Odatda nomutanosiblik dori ta’sir samarasining pasayishi, to‘liq yuzaga 
chiqmasligi yoki farmakoterapevtik samaraning mutlaqo boshqachaga o‘zgarib 
yohud nojo‘ya va toksik ta’sirlarining ortib ketishi bilan kechishi mumkin. Buni 

---

- 60 -
farmakologik nomutanosiblik 
deyiladi. Bunday holat bir paytning o‘zida ikkita 
yoki undan ko‘proq preparatlarni bir paytning o‘zida qo‘llash oqibatida yuzaga 
chiqishi mumkin. Ayrim hollarda esa dorilarning nomutanosibligi ularni 
tayyorlash, saqlash va tranportirovka qilish jarayonlarida ham yuzaga chiqishi 
mumkin. Bunda uni 
farmatsevtik nomutanosiblik 
deyiladi.