O’quv darslik

b) Farmakoterapevtik samaraning dori vositasi xususiyatiga va uning 
qo‘llanilish shart-sharoitlariga bog‘liqligi
A) Dori vositalarining kimyoviy tuzilishi, ularning fizik-kimyoviy va 
fizikaviy xossalari 
Dori vositalari ta’sirining yuzaga chiqishi ko‘pincha ularning kimyoviy 
tuzilishiga, tarkibidagi funksional faol guruhchalarining mavjudligiga, 
molekulalarining shakli va o‘lchamlariga bog‘liq. Moddaning retseptor bilan 
o‘zaro samarali ta’sirlashishi uchun dori vositasi tuzilishi shunday bo‘lishi 
kerakki, bu tuzilish uning retseptor bilan jips holda birikishiga yordam berishi 
lozim. Ularning orasidagi molekulalararo bog‘ning mustahkamligi moddaning 
retseptor bilan qanchalik yaqin birikishi bilan uzviy bog‘liq.
Moddaning retseptor bilan o‘zaro ta’sirlashishida ularning bir-biri bilan 
fazoviy mos kelishi katta ahamiyatga ega. Bu narsa stereoizomerlarning faoligi 
bo‘yicha bir-birlaridan farq qilishlari orqali namoyon bo‘ladi. Masalan, arterial 
qonbosimini oshirishda D(+)-adrenalinning ta’siri L(+)-adrenalinga nisbatan bir 
necha marta kuchsizdir.
Agar moddada bir nechta funksional faol guruhchalar mavjud bo‘lsa, u 
holda ular orasidagi masofaning ham ahamiyati katta hisoblanadi. Masalan, 
qator (CH
3
)
3
H
+
– (CH
2
)
n
– H
+
(CH
3
)
3
∙2X
–
formuladagi bis-to‘rtlamchi ammoniyli 
birikmalarda gangliobloklovchi samara yuzaga chiqishi uchun n=6 optimal 
variant bo‘lsa, mushaklarni bloklovchi samara yuzaga chiqishi uchun esa n=10 
va 18 bo‘lishi kerak.
Moddalarning juda ko‘p miqdoriy va sifatiy xususiyatlari ularning suvda 
va moylarda eruvchanligi, sochmasimon moddalar uchun – maydalanish 
darajasi, uchuvchan moddalar uchun – uchuvchanlik darajasi kabi qator fizik-
kimyoviy hamda fizikaviy xossalariga ham bog‘liq. Shuningdek, ionlanish 
darajasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, kimyoviy tuzilishi bo‘yicha 
ikkilamchi va uchlamchi aminlar guruhiga kiruvchi miorelaksantlar to‘liq 
12
Yunonchadan 
teras
– mayib-majruh 

---

- 55 -
ionlanuvchi to‘rtlamchi ammoniyli birikmalarga nisbatan kamroq ionlanadilar 
va faolliklari ham past. 
B) Doza va konsentratsiya 
Dori vositalarining ta’sir samaralari ko‘pincha ularning organizmga 
kiritilayotgan dozasiga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Dozaga (yoki 
konsentratsiyaga) bog‘liq holda samarasining yuzaga chiqish tezligi, kuchining 
ifodalanganligi, ta’sir davomiyligi, ba’zida xususiyatlari ham ifodalanadi.
Doza bu dorivor moddaning bir marta qabul qilishga mo‘ljallangan miqdori 
(odatda uni bir martalik doza deyish mumkin). Bundan tashqari sutkalik, kurslik 
va zarb dozalar ham tafovut qilinadi. Dozani grammlarda yoki grammning 
ulushlarida o‘lchanadi. Yanada aniqroq dozalash uchun dori moddaning dozasi 
inson tanasining 1 kilogrammiga nisbatan aniqlanadi (1 mg/kg yoki 1 mkg/kg). 
Ayrim holatlarda dorining dozasini tananing yuzasiga nisbatan ham aniqlash 
mumkin (1 m
2
). 
Bundan tashqari dozaning quyidagi turlari ham tafovut qilinadi: 
1) minimal yoki bo‘sag‘a doza; 
2) terapevtik yoki o‘rta doza, td; 
3) maksimal yoki yuqori doza, md; 
4) toksik yoki zaharli doza; 
5) letal yoki o‘lim chaqiradigan doza, Ld. 
Ulardan amaliy tibbiyotda eng ko‘p qo‘llaniladigani terapevtik doza 
hisoblanadi. Ingalyasion kiritiladigan vositalar uchun esa asosan ularning nafas 
olayotgan havodagi konsentratsiyasi katta ahamiyatga egadir. 
V) Dori vositalarini organizmga qayta kiritish 
Dori vositalarini organizmga qayta kiritganda ularning samarasi ortishi 
tarafiga ham, kamayishi tarafiga ham o‘zgarishi mumkin. 

---

- 56 -
Ayrim dori moddalarini organizmga qayta kiritganda ular samarasining 
kuchayishi asosan